Morgunblaðið - 23.10.2001, Síða 28

LISTIR
28 ÞRIÐJUDAGUR 23. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
SKÁLDSAGA Kristínar Marju
Baldursdóttur, Mávahlátur, hefur
notið mikillar hylli meðal íslenskra
lesenda og mætti líklegast segja að
sögunni hafi vaxið fiskur um hrygg
frá því að hún kom fyrst út árið
1995, en hún hefur verið endur-
prentuð og gefin út í kilju, unnin í
leikgerð, þýdd og kynnt á evrópsk-
um markaði við góðar undirtektir.
Þá hefur sagan orðið Ágústi Guð-
mundssyni innblástur að tilkomu-
mikilli kvikmynd, sem frumsýnd var
í Háskólabíói síðastliðinn laugardag.
Sögusviðið sem um ræðir er ís-
lenskt sjávarþorp á 6. áratug ald-
arinnar, sem einkennist af íslensk-
um heimóttarskap og borgaralegri
skyldurækni, sem heldur vandlega
skipaðri hegðunar- og valdaform-
gerð samfélagsins í sínum skorðum.
Sagan beinir sjónum að heimili
hinnar ellefu ára gömlu Öggu (Ugla
Egilsdóttir), sem býr hjá ömmu
sinni og afa (sem er alltaf á sjónum
til að draga björg í bú) ásamt nokkr-
um einstæðum og óútgengnum
frænkum og vinkonum. Í þessu húsi
ríkja konurnar, styrkja og treysta
hver aðra í samfélagi sem gefur eig-
inmannslausum alþýðukonum að
öðru leyti engin grið. Þegar Freyja
(Margrét Vilhjálmsdóttir), frænka
Öggu, kemur heim frá Ameríku, fer
hið fastmótaða bæjarsamfélag hins
vegar allt úr skorðum, því þar er
kominn kvenmaður sem er fyrir-
fram ákveðinn í að gera allt annað
en að aðlagast.
Í kvikmyndinni Mávahlátri hefur
Ágúst Guðmundssyni tekist einkar
vel til í þeirri tíðarandasköpun sem
efnið kallar á. Í gegnum nákvæmni í
búninga- og sviðsmyndahönnun og
faglegum lausnum í sviðsetningu og
myndatöku hefur tekist að skapa
heilsteyptan og lifandi söguheim,
sem áhorfandinn fær sterka tilfinn-
ingu fyrir. Jafnframt nær leikstjór-
inn að skapa sjónrænt flæði og þjála
sjónræna hrynjandi sem oft skortir
mjög á í íslenskum kvikmyndum.
Reynsla Ágústs Guðmundssonar
sem leikstjóra kemur því líklega
hvergi betur fram en í þessari nýj-
ustu kvikmynd hans, þar sem hann
hefur náð traustum tökum á kvik-
myndalegum frásagnarmáta. Þar
hefur hann jafnframt gætt þess að
leggja upp með rúmlega kostnaðar-
áætlun á íslenskan mælikvarða og
leitað samstarfs við reynda aðila úr
evrópskum kvikmyndaheimi.
Handritið er hins vegar sá þáttur
myndarinnar sem sýna hefði mátt
meira aðhald, enda um að ræða ann-
an kunnáttuþátt í íslenskri kvik-
myndagerð, sem veik hefð er á bak
við. Söguheimur Kristínar Marju
sem hér er endurskapaður í kvik-
mynd er margþættur og felur í sér
túlkunarlega óræðni sem er mikil-
vægur þáttur í sögunni. Sýnin á
hina dulmögnuðu persónu, Freyju,
sem með fegurð sinni vefur karl-
mönnum um fingur sér, um leið og
hún stendur á brík fullkomins valda-
leysis sem eiginmannslaus alþýðu-
kona, er lituð barnslegu ímyndunar-
afli Öggu sem fylgist náið með
málavöxtum. En í sýnina á Freyju
blandast jafnframt samfélagsleg
viðhorf og fordómar í garð hinnar
sterku konu, sem birtast t.d. sterkt í
túlkunum þjóðsagna í formi tröll-
skessa, galdrakvenna og háskalegra
álfadrottninga. Leikið er mjög með-
vitað með þessa tvíræðu sýn í fram-
setningu kvikmyndarinnar. Vísað er
í söguna um Ólaf Liljurós, sem sett
er á svið af kvenfélagi þorpsins, auk
þess sem sjónarhorn barnsins er
stöðugt ítrekað. Agga eltir Freyju
og njósnar um hana, og hið sama
gerir reyndar lögegluþjónn bæjar-
ins, sem leikinn er af Hilmi Snæ
Guðnasyni. En þar sem kvikmyndin
miðlar okkur sögunni á myndrænni
og beinni hátt en texti, er erfiðara
að draga fram þetta frásagnarlega
sjónarhorn. Fyrirvararnir sem gefa
óræðni Freyju merkingu (sem virð-
ist aðra stundina varnarlaus en hina
útreiknuð, raunsæ og yfirnáttúru-
leg, ástfangin og tilfinningalaus) eru
því ekki alltaf nægilega skýrir. Sam-
skipti margra persóna virðast því ef
til vill mótsagnakennd eða ómótuð,
og er stundum eins og einhverja
hlekki úr samhengi skáldsögunnar
vanti. Þroskasaga Öggu þykir mér
skýrasta dæmið um þetta, og eru
umskipti hennar yfir í kynþroska
konu í lokin full skyndileg.
En þótt óræðnin kunni að verða
nokkuð mikil á stundum, vinnur
leikstjórinn í heildina meðvitað með
þetta opna túlkunarrými, sem er
sérstaklega mikilvægt þegar litið er
til þess að sagan hverfist um háska-
kvendið Freyju, sem er nokkurs
konar „femme fatale“. Hvorki leik-
stjórinn né höfundur skáldsögunnar
falla í þá gryfju að setja fram þessa
aldagömlu ímynd hinnar „svikulu
konu“ án fyrirvara. Freyja er nokk-
urs konar ofur-tálkvendi, sett fram
með írónískum formerkjum. Hún
verður hvorki skilgreind sem góð
eða ill, sek né saklaus.
Hinn sposki tónn í sjónrænni
hrynjandi sögunnar er skemmtileg
aðferð leikstjórans við að viðhalda
þessari írónísku fjarlægð á viðburði
sögunnar. Leikarar fanga þessi fínu
blæbrigði jafnframt af miklu öryggi,
Margrét Vilhjálmsdóttir magnar
upp persónu Freyju með sterkri
nærveru og létt ýktri yfirvegun í
bland við kraumandi bræði og
hörku. Ugla Egilsdóttir er hreint út
sagt frábær sem hinn forvitni
áhorfandi Agga, og þroskaðasta
frammistaða leikkonu á hennar
aldri sem ég hef séð í íslenskri
kvikmynd og Hilmir Snær Guðna-
son er skemmtilega óræður sem
lögregluþjónninn sem fylgist með
atburðunum úr hæfilegri fjarlægð,
og bíður rólegur eftir að röðin komi
að honum. Frammistaða annarra
leikara er jafnframt til fyrirmyndar,
þó svo að íslensk talsetning við
þýska leikarann Heino Ferch sé dá-
lítið ankannaleg í augum íslensks
áhorfanda sem ekki á slíkri talsetn-
ingu að venjast. Mávahlátur er á
heildina litið ánægjulegt innlegg í
íslenska kvikmyndaflóru, metnaðar-
fullt, einlægt og vandað.
KVIKMYNDIR
H á s k ó l a b í ó
Leikstjóri og handritshöfundur:
Ágúst Guðmundsson. Byggt á sam-
nefndri skáldsögu Kristínar Marju
Baldursdóttur. Kvikmyndatöku-
stjóri: Peter Joachim Krause. Leik-
mynd: Tonie Jan Zetterström. Bún-
ingar: Þórunn María Jónsdóttir.
Hljóðhönnun: Nalle Hansen. Klipp-
ing: Henrik Møll. Aðstoðarleik-
stjóri: Kolbrún Jarlsdóttir. Fram-
leiðandi: Kristín Atladóttir.
Aðalhlutverk: Margrét Vilhjálms-
dóttir, Ugla Egilsdóttir, Heino
Ferch, Hilmir Snær Guðnason,
Kristbjörg Kjeld, Edda Björg Eyj-
ólfsdóttir, Guðlaug Elísabet Ólafs-
dóttir, Bára Lyngdal, Sigurveig
Jónsdóttir og Eyvindur Erlendsson.
Ísfilm, 2001.
Mávahlátur
Kíkt
undir
sauðar-
gæruna
Freyja, aðalpersóna Mávahláturs, virðist aðra stundina varnarlaus en
hina útreiknuð, raunsæ og yfirnáttúruleg, ástfangin og tilfinningalaus.
Heiða Jóhannsdótt ir
ar. Uppfærslan á tæplega þrítug-
um farsa Kjartans Ragnarssonar,
Blessað barnalán, ber því miður fá
merki þess að um sé að ræða at-
vinnuleikhús með listræna stefnu
sem mark er takandi á. Leikritið
er kannski ekki slæmt í sjálfu sér,
fléttan er haganlega samin og býð-
ur upp á ágæt tækifæri til skop-
legra tilþrifa. En þau tækifæri
fóru að flestu leyti forgörðum, með
örfáum undantekningum. Þá virð-
ist mér verkið hafa elst fremur illa
og ekkert er gert til þess að færa
það nær samtímanum.
Flétta gamanleiksins snýst í
stuttu máli um örþrifaráð sem
Inga (Saga Jónsdóttir) grípur til
þegar systkini hennar Addý
(Hildigunnur Þráinsdóttir), María
(María Pálsdóttir), Erla Dögg
(Laufey Brá Jónsdóttir) og Þórður
VARLA verður sagt að listrænn
metnaður ráði ferðinni hjá Leik-
félagi Akureyrar ef marka má
fyrstu frumsýningu þessa leikvetr-
(Þorsteinn Bachmann) afboða
komu sína til fjölskyldumóts sem
Þorgerður móðir systkinanna
(Sunna Borg) hafði boðað til og
hlakkað til í mörg ár. Inga sendir
systkinum sínum skeyti þess efnis
að móðir þeirra sé látin og þau
drífa sig öll á staðinn til að fylgja
henni til grafar og skipta arfinum.
Þetta leiðir til ýmiss konar mis-
skilnings og óvæntra uppákoma,
eins og vera ber í farsa, og inn í
atburðarásina dragast presturinn
(Skúli Gautason), eiginkona hans
(Aino Freyja Järvelä), læknirinn
(Sigurður Hallmarsson), húshjálp-
in Bína á löppinni (Hjördís Pálma-
dóttir), óvæntur gestur í húsinu
(Aðalsteinn Bergdal) og sjálfur
biskupinn (Aðalsteinn Bergdal).
En það var eins og leikararnir
fyndu ekki taktinn í verkinu, leik-
urinn í heild einkenndist af vand-
ræðagangi og ofleik, innkomur og
tilsvör voru ómarkviss og það
vantaði alla stígandi í atburða-
rásina. Þetta er því furðulegra
þegar litið er til þess að LA hefur
yfir mörgum ágætum atvinnuleik-
urum að ráða, en það var eins og
jafnvel þeir sviðsvönustu væru í
vandræðum með hvaða áherslur
þeir ættu að leggja í persónusköp-
un sinni. Skemmtilegasta undan-
tekningin frá þessu var Aðalsteinn
Bergdal sem fór virkilega á kost-
um í hlutverki gestsins, Tryggva
Ólafs, og biskupsgervi hans vakti
mikinn og verðskuldaðan hlátur.
Þá fór Sigurður Hallmarsson vel
með hlutverk Tryggva læknis og
Hjördís Pálmadóttir var skörugleg
sem Bína á löppinni. Þessi þrjú
virtust hafa tök á listinni að ýkja
og skerpa karaktera sína án þess
að um ofleik væri að ræða, en slíkt
hlýtur að vera grundvallarfor-
senda góðs gamanleiks. Þorsteinn
Bachmann, María Pálsdóttir og
Hildigunnur Þráinsdóttir áttu
ágæta spretti í sínum hlutverkum,
en þau Saga Jónsdóttir, Sunna
Borg, Laufey Brá Jónsdóttir,
Skúli Gautason og Aino Freyja
Järvelä náðu litlu flugi.
Sú umgjörð sem sýningunni var
búin hjálpaði ekki upp á sakirnar.
Leikmyndin var óspennandi, bún-
ingar klisjukenndir og lýsingin til-
þrifalaus. Ef til vill hefði hjálpað
upp á sakirnar að færa tíma leik-
ritsins fram til samtímans til að
skapa skemmtilegri sviðsmynd og
forðast helstu klisjur í búningum,
svo sem hippalegan búning skáld-
konunnar Erlu Daggar. En helstu
vankantar sýningarinnar hljóta þó
að skrifast á kostnað leikstjórans
sem hefur ekki náð að virkja leik-
hópinn til áhrifaríks samleiks.
LEIKLIST
L e i k f é l a g A k u r e y r a r
Höfundur: Kjartan Ragnarsson.
Leikstjóri: Þráinn Karlsson. Leik-
arar: Aðalsteinn Bergdal, Aino
Freyja Järvelä, Hildigunnur Þrá-
insdóttir, Hjördís Pálmadóttir,
Laufey Brá Jónsdóttir, María Páls-
dóttir, Saga Jónsdóttir, Sigurður
Hallmarsson, Skúli Gautason,
Sunna Borg og Þorsteinn Bach-
mann. Leikmynd og búningar:
Jón Þórisson. Hljóð: Gunnar Sig-
urbjörnsson. Förðun og hár:
Linda B. Óladóttir og Halldóra
Vébjörnsdóttir. Samkomuhúsið
á Akureyri, 20. október.
BLESSAÐ BARNALÁN
Slök byrjun hjá LA
Soff ía Auður Birgisdótt ir
ÞAÐ má segja að einleikstón-
leikar Guðnýjar Guðmundsdótt-
ur í Salnum sl. sunnudagskvöld
hafi að vissu leyti verið „come-
back“-tónleikar eftir
langvarandi fjarvist-
ir og veikindi, þótt
hún hafi nýlega tekið
sæti sitt sem kons-
ertmeistari í Sinfón-
íuhljómsveit Íslands
og átt þátt í kamm-
ertónleikum, bæði á
sumartónleikum í
Hveragerði og tón-
leikum Tríós Reykja-
víkur í Hafnarborg
nú í haust.
Tónleikarnir hóf-
ust á fiðlusónötu í B-
dúr K. 454, sem Moz-
art samdi fyrir
ungfrú Reginu Strin-
asacchi og lék með
henni á tónleikum en hafði að-
eins ritað fiðluröddina en ekki pí-
anóröddina og lék því verkið eft-
ir minni með autt nótnablað á
nótnastandinum. Það er ljóst að
píanóhlutverkið er í raun samið
eftir tónleikana og er þetta
margslungna verk ótrúlega
skemmtilegt og var verkið í heild
sérlega vel flutt af Guðnýju og
Peter. Samspil þeirra í kvikum
fyrsta þættinum, ljóðrænum
Andante-þættinum og hinum
langa og viðamikla lokakafla var
sérlega fallega mótað og leikið
með miklum „brilljans“.
Annað verkið á tónleikunum,
Frates fyrir fiðlu og píanó eftir
Arvo Pärt, er til í þremur gerð-
um en fiðlugerðin hefst á pre-
lúdíu byggðri á sérlega erfiðu
„arpeggio“. Lýkur þessari pre-
lúdíu á eins konar kadensu,
örstuttu pizzicato í fiðlunni og
fallandi fimmund á lágsviði pí-
anósins. Þetta sérkennilega nið-
urlag kemur svo aftur fyrir
nokkrum sinnum. Verkið var að
mörgu leyti vel leikið og náðu
Guðný og Peter á köflum að
magna upp áhrifamikla dulúð.
Þriðja viðfangsefnið var ein-
leikssónata eftir Hallgrím
Helgason. Það mátti heyra að
Hallgrímur kunni eitt og annað á
fiðlu, því verkið í heild var fullt
upp með alls konar sniðugum
fiðlutiltektum, sem því miður var
þjappað saman í eina bendu, þ.e.
farið úr einu í annað, svo varla
var gerlegt að fylgjast með fram-
vindu hugmyndanna. Það var að-
allega í hæga þættinum að dvalið
væri við og tónefnið hugleitt. Það
sem gerði þessu sérkennilega
verki gott var afburða góður
leikur Guðnýjar, því þrátt fyrir
ofhlæði verksins náði Guðný að
móta tónhendingar þess á ein-
staklega skýran máta.
Eftir hlé átti fiðluleikarinn
„senuna“, fyrst með Adagio í E-
dúr K. 261 eftir Mozart, samið
fyrir fiðluleikara að
nafni Brunetti sem
miðþáttur í A-dúr-
fiðlukonsertinum K.
219, en fiðlaranum
fannst Adagio-þátt-
ur verksins vera of
lærður. Þess vegna
er þessi þáttur einn
og sér, enda saminn
nokkru seinna en
sjálfur konsertinn.
Þennan fallega „ein-
stæðing“ lék Guðný
sérlega vel, þar sem
fallegur og syngj-
andi tónninn naut
sín einkar vel.
Í verkunum Hav-
anaise eftir Saint-
Saëns, fallegum ástarsöng eftir
Suk og „virtúósa“-verkinu Pol-
onaise de Concert eftir Wien-
iawskí fór Guðný á kostum í
snilldarleik og til að tiltaka eitt-
hvað sérstaklega lék hún með
fallegu tóntaki í ástarsöngnum
eftir Suk og með ótrúlega glæsi-
legum tilþrifum Pólonesuna eftir
Wieniawskí.
Með þessum tónleikum hefur
Guðný Guðmundsdóttir form-
lega tekið aftur sæti sitt sem ein-
leikari og náð sínu fyrra rikti. Í
Frates eftir Pärt, hægu þáttun-
um eftir Mozart og ástarsöng-
num eftir Suk var leikið með tón-
inn og innilega túlkun. Í
jaðarköflum Mozart-sónötunnar
var fjörlegt tónmálið einstaklega
fallega mótað af báðum flytjend-
um og í verkunum eftir Saint-
Saëns og Wieniawski var glæsi-
tæknin alls ráðandi. Þá var flutn-
ingur Guðnýjar á verki Hall-
gríms athyglisverður. Peter
Máté átti sinn hlut að máli í són-
ötunni og Adagio-þættinum eftir
Mozart og ekki síst í því að skapa
sérstæða dulúð í Frates eftir
Arvo Pärt. Þegar allt er tiltekið
var þetta glæsilegt „comeback“ á
tónleikapallinn og var Guðnýju
sérstaklega fagnað innilega fyrir
frábæran leik.
TÓNLIST
S a l u r i n n
Guðný Guðmundsdóttir og Peter
Máté fluttu verk eftir Mozart,
Arvo Pärt, Hallgrím Helgason,
Saint-Saëns, Josef Suk og Henri
Wieniawskí. Sunnudaginn 21.
október.
FIÐLUTÓNLEIKAR
Glæsileg
endurkoma
Jón Ásgeirsson
Guðný
Guðmundsdóttir