Morgunblaðið - 07.12.2001, Blaðsíða 50

MINNINGAR
50 FÖSTUDAGUR 7. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
svo minnisstætt þeim sem á hlýddu að
allir máttu skilja hvers vegna Gísli
var ógleymanlegur kennari hverjum
þeim sem þess fékk að njóta.
Nú er Gísli Jónsson horfinn til ljós-
ari heima og vonandi fær hann þar að
„hnusa í fræðanna jötu“ og líklega er
þar oft sjóveður og Trillunni 1 róið til
fiskjar með valinn mann í hverju
rúmi.
Hann kvaddi í samhljómi við loka-
erindi haustljóðs síns:
En hver sem um ævina einhverju hafði að
skarta,
á þó á haustdegi þakklæti ríkast í hjarta.
Sem lauf mun hann hóglega í húmkyrru
falla til svarðar
í hlýju þess faðmlags sem ól hann til
skapandi jarðar.
Amtsbókasafnið á Akureyri hefur
misst sinn besta vin og velunnara og
við sem þar störfum munum sakna
hans oft og sárlega.
Með kveðju frá starfsfólkinu í
Brekkugötu 17,
Hólmkell Hreinsson.
Við fráfall Gísla Jónssonar finn ég
betur en áður hvað ég á honum mikið
að þakka og sit nú eftir með söknuð í
brjósti eins og margir aðrir. Sagt er
að maður komi jafnan í manns stað,
en víst er að enginn verður til að fylla
það rúm sem Gísli skipaði. Hann kom
víða við eins og alþjóð veit, en eflaust
hefir hann orðið þekktastur fyrir
Morgunblaðsþætti sína um íslenskt
mál.
Fyrst man ég eftir Gísla veturinn
1943–44 þegar ég var að hefja nám í
fyrsta bekk Menntaskólans á Akur-
eyri, varla kominn af barnsaldri, en
hann var í fjórða bekk. Ég var busi en
hann í lærdómsdeild. Þar á milli var
himinn og haf, en allir í skólanum
þekktu Gísla fyrir skemmtilegan
kveðskap og vissu að hann var bæði
hagmæltur og góður í íslensku. Þegar
ég hóf svo nám í íslenskum fræðum í
háskólanum 1949 var Gísli langt á
undan mér sem fyrr og ég sá aðeins
hilla undir hann. Skömmu síðar varð
hann menntaskólakennari á Akur-
eyri. Einhvern tímann á skólaárunum
urðum við þó málkunnugir, enda var
alltaf líf í kringum Gísla, og það hélst
til æviloka. En leiðir okkar lágu ekki
beinlínis saman fyrr en vorið 1964
þegar ég starfaði með honum sem
prófdómari í forföllum og þá aðeins í
það eina skipti.
Tæpum tuttugu árum síðar átti ég
erindi við Gísla og skrifaði honum
bréf af því tilefni. Upp úr því fórum
við að ræðast við oftar en áður og
ráðgast hvor við annan um íslenskt
mál, bæði í símtölum og bréfum, og þá
flaut stundum ýmislegt annað með
sem við höfðum okkur til bragðbætis.
Það var gaman að leika sér við hann
og hafa málið að leikfangi. Hann
skildi á augabragði allar tóntegundir
og tilbrigði í máli, hálfkveðnar vísur
og óbeinar tilvitnanir, fullur af and-
legu fjöri, mannlegri mýkt og yl.
Gísli var manna fróðastur um ís-
lensk mannanöfn og útbreiðslu
þeirra, stundaði viðamiklar rannsókn-
ir á því efni og samdi um þær margar
ritgerðir. Ein þeirra er um nöfn Skag-
firðinga 1703–1845. Gísli sendi mér
hana í sérprenti og þegar ég lauk upp
heftinu blöstu við mér orðin „Nýbjörg
Jónsdóttir í Helgárseli í Eyjafirði“.
Það þótti mér heldur en ekki kunn-
uglegt. Ég sagði Gísla þetta þegar ég
þakkaði honum fyrir sendinguna og
bætti við fáeinum orðum um þær kon-
ur sem ég vissi um með Nýbjargar
nafni. Tvær þeirra voru mér nákomn-
ar. Við þetta upptendraðist Gísli og
steypti sér út í rannsókn á upptökum
og útbreiðslu þessa fágæta nafns og
gekk svo vasklega til verks að eftir
nokkrar vikur var hann búinn að setja
saman fróðlega og skemmtilega rit-
gerð um nafnið Nýbjörg og allar kon-
ur sem það nafn hafa borið! Ritgerðin
birtist í Skagfirðingabók 1994.
Þetta var skemmtilegur tími. Við
töluðum oft saman og skrifuðumst á
um Nýbjargarfræði sem við kölluðum
svo. Gísli var sífellt að uppgötva eitt-
hvað, og á þessu lærði ég margt um
föðurfólk mitt, m.a. um ömmu mína,
sem Nýbjörg hét. Allt leiddi þetta til
ýmissa breytinga í mínu lífi, svo sem
óvæntra kynna af fólki, þar á meðal
frændfólki, sem ég vissi ekki um áður,
og hafa þau breytt ýmsu um ferðir
mínar og áhugamál á síðustu árum.
Fyrir þetta eitt, og annað þessu tengt,
stend ég í mikilli þakkarskuld við
Gísla.
Um það leyti sem Gísli varð um-
sjónarmaður hinna vikulegu Morgun-
blaðsþátta, hafði ég tekið við for-
mennsku í Íslenskri málnefnd og varð
forstöðumaður málstöðvarinnar þeg-
ar hún tók til starfa 1985. Mörgum
var nokkur ráðgáta hvað þessi mál-
stöð ætti að gera, en Gísli var fljótur
að átta sig á því, hafði gott samband
við hana og lagði henni lið. Það var
ómetanlegt að eiga Gísla að, og raun-
ar Morgunblaðið líka. Fyrir það er ég
afar þakklátur.
Það gladdi mig mjög þegar Morg-
unblaðið hóf að birta þessa þætti
1979, og mætti rita um þá langan
bálk. Ég hefi lesið þá frá upphafi og
minnist þess ekki að nokkru sinni hafi
orðið lykkjufall hjá Gísla. Ef undan
hefir dregist að birta þátt í blaðinu á
laugardegi hefir mátt skrifa það á
reikning útgáfunnar fremur en um-
sjónarmanns. Það er ótrúlegt afrek
að halda úti föstum þætti svo lengi og
fjalla farsællega um svo vandasamt
og viðkvæmt efni. Gísli sagði oft að
hann gæti þakkað það lesendum sín-
um og bréfriturum. En sjálfur breiddi
hann á borð um þjóðbraut þvera.
Honum tókst að gera þennan þátt að
einstökum vettvangi. Hvergi annars
staðar hafa áhugamenn um íslenskt
mál, lærðir sem leikir, getað borið
saman bækur sínar um málfar líðandi
stundar og liðinna alda, viðrað hug-
myndir sínar og fengið leiðbeiningar
og ábendingar frá reyndum kennara
og fræðimanni. Allir höfðu jafnan að-
gang, ef þeim tókst að ræða málin af
sæmilegri skynsemi og stillingu.
Þáttum eins og þessum er auðvitað
ætlað öðrum þræði að bera fram
gagnrýni. Gísli hafði sérstakt lag á því
eins og öðru, en hann beitti ekki síður
því bragði að lofa það sem honum
þótti vel gert og skar þá ekkert við
nögl. Hann var rausnarmaður í við-
urkenningarorðum eins og lesendur
hans þekkja.
Aldrei missti Gísli tökin á þessu
verkefni. Þeim hélt hann fram í and-
látið þótt þjáður væri. Síðasti þáttur-
inn birtist að honum látnum, og var
enginn feigðarsvipur á þeim skrifum.
Það mætti segja mér að þannig hefði
Gísli helst viljað hafa það.
Nú verður allt daufara um sinn
þegar Gísli er horfinn. Ég þakka hon-
um að leiðarlokum fyrir samfylgdina,
margvíslega örvun og hvatningu í
starfi, vináttu hans og ræktarsemi.
Ég sakna hans mjög og votta eigin-
konu hans og öðrum ástvinum samúð
mína.
Baldur Jónsson.
Mér varð hugsað til Gísla Jónsson-
ar, míns gamla kennara og aldavinar,
eitt kvöldið seint í nóvember er ég
heyrði nýtt lag Gunnars Þórðarsonar
spilað í sjónvarpinu við myndir frá
Öxarárfossi. Já, hugsaði ég, frábærar
myndir og fallegt lag, ég veit Gísli
verður hrifinn. En svo vildi til að ein-
mitt þetta kvöld var Gísli nýlagstur á
sjúkrabeð á FSA, hann hafði veikst
heima nokkru fyrr og verið fluttur í
skyndi uppeftir, heilsan hafði farið
versnandi er á leið haustmánuði.
Heilsan var í raun mjög slök mörg
undanfarin ár, einir þrír skæðir sjúk-
dómar á hann herjandi, en Gísli hélt
einhvern veginn áfram í sínum stæl,
sagði passjónina halda sér gangandi.
Síðast skráir hann sig í dagbókina á
Amtsbókasafninu 20. nóvember, sýsl-
andi við ritstörf og kroppandi í bækur
til hinstu stundar. Þó var ofleikur
hetjunnar Gísla ekki til geðs og hef ég
af fáum lært jafn mikið um mannlega
auðmýkt andspænis því hjálparleysi í
lífinu sem Guðmundur biskup góði
tjáði svo vel með orðunum: „eigi má
vesalingur minn.“
Oft höfðum við Gísli rætt Alþingi og
Öxarárfoss. Lögberg, fossinn og gjáin
heilluðu í mystík og sögu, vildi Gísli
hróður Alþingis og löggjafans sem
mestan, var þá rætt um mögulega
endurreisn Alþingis á Þingvöllum
sem ég var mjög fylgjandi en Gísla
fannst alltaf dálítið flippað hjá mér, og
þó, og dró seiminn enda launstríðinn.
Fannst Gísla meiru varða að Alþingi
hæfist á ný til vegs sem löggjafarsam-
kunda, hann saknaði málefnalegrar
þjóðmálaumræðu og skörungsskapar
í landsmálapólitíkinni og barðist fyrir
aðskilnaði löggjafar- og fram-
kvæmdavalds og auknu sjálfstæði
þegnanna. Var ætíð trúr hugsjón
Hávamála: „Bú er betra þótt lítið sé,
halur er heima hver, þótt tvær geitur
eigi og taugreftan sal, það er þó betra
en bæn.“
Gísli var merkilegt sambland af ar-
istókrata, bóhem, heimsmanni, póli-
tíkusi og fræðimanni, í senn virðuleg-
ur og alþýðlegur. Ég kynntist Gísla
strax í uppvexti mínum þar sem hann
og faðir minn, Bjarni Sveinsson, voru
lengi samherjar í bæjarmálapólitík-
inni á Akureyri en Gísli var um langt
árabil bæjarfulltrúi Sjálfstæðis-
flokksins og sat í bæjarráði og ýmsum
nefndum svo sem jafnréttisnefnd.
Hann vildi málstað kvenna sem mest-
an og bestan eins og sum ritverk hans
bera vitni, þýddi t.a.m. bókina Sept-
embermánuður árið 1958 sem var ör-
lagasaga konu. Sjálfur átti hann á lífs-
leiðinni þrjár glæsilegar konur.
Ég gekk í MA, byrjaði þar haustið
’68 og var í máladeild. Öll mennta-
skólaárin nutum við frábærrar ís-
lenskukennslu. Í 1. bekk vorum við
svo lánsöm að Brynjólfur Sveinsson
kenndi okkur sem þá var að láta af
störfum sakir aldurs. Brynjólfur vígði
okkur til siðaheims norrænna manna,
að vera drengur góður, skipti mestu.
Íslenskan varð því strax meira en
bara mál, málfræði, merking, hún var
lifandi sálrænt afl, sem bjó yfir inn-
byggðum sveigjanleika til breytinga
og sífelldrar sköpunar. Ástin á málinu
var aðal Gísla sem kennara, passjónin
sem fylgdi honum alltaf, hún var í ætt
við allífið. Enginn kom ólesinn í tíma
til Gísla, hann var jafnvígur á allt og
var orðsifjafræðin það svið sem hélt
okkur algjörlega hugföngnum, hann
kenndi okkur líka Íslandssöguna og
fór á kostum í leiftrandi frásögn.
Gísli var fjölfræðingur af bestu
gerð en viðurkenndi að ekki hefði
hann svör við öllu (okkur nemendum
hans fannst það nú skrítið komandi
frá honum). Eigi má sköpum renna,
var viðkvæðið. Mátti Gísli axla miklar
raunir í sínu prívatlífi á þessum árum
því árið 1971 missti hann konu sína,
Hervöru, langt fyrir aldur fram, eftir
hetjulega baráttu við krabbamein, og
frá sjö börnum. Þessi mikli missir
Gísla snart alla og varð lærdómur fyr-
ir lífstíð. Þetta var þá rétt, það var
ekki svör að hafa við öllu.
Ljóðlínur úr 20001 dagur Ísaks
Harðarsonar koma í huga minn nú
þegar ég minnist Gísla og mennta-
skólaáranna:
Áður en þú vaknar er hann
í hverju hreiðri að
fylgjast með ungum og stráum
og básum og kofum og höllum
og það er hann sem yrkir
litinn í bláklukkurnar
og óminn í kirkjuklukkurnar og
orkuna í vekjaraklukkurnar sem tísta á
náttborðum hinnar mannlegu tegundar.
Að vísdómur gæti leynst í því að
vita ekki var ekki það sama og vera
ignorant: viska óvissunnar megnaði
að opna dyr nýrrar þróunar. Þetta
var nýtt koncept. Og valdi ég sálfræði
eftir menntaskólann. Gísli kom á
tímabili daglega á æskuheimili mitt í
miðbænum, Brekkugötu 3, og var þá
margt spjallað, sálræn viðrun myndi
það heita í dag og hefur það samband
okkar haldist alla tíð síðan. Sálfræðin
var þá nýbyrjuð í Háskóla Íslands og
virti Gísli þá fræðigrein mikils, hann
þekkti vel eigið geð og hið mannlega
drama. Ég komst að því síðar í dokt-
orsnámi mínu í Skotlandi þegar ég
var að lesa málvísindin hve vega-
nestið var drjúgt frá Gísla.
Í mörg ár hringdi Gísli í mig á jól-
um, oftast á nýársdagsmorgni, heils-
aði gjarnan á latínu og spurði frétta af
börnunum, Jóhanni og Birtu, og sagði
mér af sjálfum sér og sínum. Ég hafði
ætlað að skrifa honum fréttir af kín-
verska fornskáldinu Li Pó núna á
jólakortið og hve glöð ég var að finna
ljóðin hans á Netinu. Góður skáld-
skapur jafngilti sálfræði með því að
hann tjáði svo vel hið óræða skapandi
afl tilverunnar, um það vorum við
Gísli alltaf sammála. Sálfræðingum
gagnaðist því hvað best að lesa epík á
borð við goðafræðina og Mahabh-
arata til þess að kanna brambölt
mannanna og hinn óskiljanlega vef
örlaganna og læra um dharma
mannsins, lögmálið. Skrítið væri
þetta með dharma, það fylgdi manni
eins og hundur. Þarna var Gísla rétt
lýst, hann hafði gaman af því fjar-
stæðukennda og fyndna við djúp-
spekina og finnst mér þetta koma vel
fram í ást hans á limrum en síðasta
ritverk hans, Nýja limrubókin, kom
út hjá Hólum stuttu fyrir fráfall hans.
Þar eru margar limrur eftir Jóhann S.
Hannesson, fyrrum skólameistara á
Laugarvatni, tengdaföður minn, en á
honum hafði Gísli miklar mætur. Í
Hlymrek Jóhanns er þessi limra:
Alltaf leita til laupanna hrafnar,
og ég læt þér í staup, Anna Rafnar,
sagði Li Pó frá Kína
við lagskonu sína,
er þau komu til Kaupmannahafnar.
Langar mig að kveðja kærastan vin
og afburða fræðara margslunginna
heima með ljóði hins kínverska Li Pó,
Klausturfjall, í þýðingu Helga Hálf-
danarsonar:
Á Klausturfjalli stóð ég um stund í nótt;
við stjörnunum hefði ég getað snert í laumi.
Svo djúp var kyrrðin, að hjarta sem bærðist
hljótt
var hrætt, að það vekti skapara sinn af
draumi.
Votta ég Önnu og börnunum öllum
og barnabörnum einlæga samúð
mína.
Björg Bjarnadóttir.
Oft þó hafi illu kynnst
á það hiklaust treysti
að búi í hvers manns eðli innst
einhver góður neisti.
Gísli hét maður og var Jónsson.
Hann var vinur minn. Hann kenndi
mér þessa vísu þegar ég var um 9 ára
gömul. Hann gerði mikið af því að
kenna mér vísur og ég á erfitt með að
hugsa til þess að hann muni aldrei
kenna mér eina slíka aftur.
Ég passaði aldrei inn í hóp jafn-
aldra minna þegar ég var lítil og segja
má að hann hafi verið besti og jafnvel
eini vinur minn. Litla kompan sem
hann og pabbi deildu á Amtsbóka-
safninu, „Smugan“, var minn griða-
staður, en þær eru ófáar stundirnar
sem ég minnist að hafa setið hjá Gísla
og lært vísur. Ég er þeim kostum búin
að vera mjög fljót að læra vísur og
kvæði og hann hafði unun af því að
kenna mér þær.
Þannig dreifði hann huga mínum
frá amstri lífsins, amstri hversdags-
ins. Ég veit ekki hvað hefði orðið um
mig ef hans hefði ekki notið við. Hann
hvatti mig líka alltaf til dáða, alltaf
áfram í námi og hann ákvað það eig-
inlega fyrir mig að ég skyldi fara í
Menntaskólann á Akureyri, en þar
kenndi hann í mörg ár, eins og flest-
um er kunnugt. Ég mun eflaust aldrei
gleyma gleðitóninum í rödd hans þeg-
ar hann hringdi eitt sinn í föður minn
síðastliðið sumar og ég tilkynnti hon-
um að ég væri komin inn í MA.
Ein elsta minning mín af Gísla er að
síminn hringir á laugardegi um há-
degisbil. Ég er nýbúin að borða graut
og hleyp og svara. Hinum megin lín-
unnar er Gísli, hann segir „Góðan
dag, þetta er hinn gamli Gilbertus, er
þetta hin unga Bellatrix?“ Þá var
hann að hringja í föður minn, til að
tala um hvernig ástandið og veðrið
væri. Svona var þetta í hverri einustu
viku, alveg síðan ég man eftir mér, og
það er skrýtin tilfinning að hann
hringi ekki lengur, það er eins og
hluta úr laugardeginum vanti.
Við vorum þríeykið mikla, ég, Gísli
og faðir minn, Sigurður Eggert Dav-
íðsson. Þegar ég var með þeim gat
ekkert komið fyrir mig og ég var ekki
lengur Helga, rauðhærða Helga sem
fannst hún vera einskis virði, heldur
var ég prinsessan þeirra, Bellatrix.
Þeir voru svo Gilbertus og Sivertus.
Þeir höfðu verið vinir um aldir, eða
það fannst mér, og þeir gerðu mikið af
því að fara á veitingahús, eða vertshús
eins og þeir orðuðu það. Það eru ein af
allra skemmtilegustu sumrum lífs
míns. Þá var nú gaman að vera til,
heyra alls kyns sögur og læra. Enda
kann ég hinar ótrúlegustu kynjasög-
ur frá lífi Akureyringa hér í den.
Það að Gísli er dáinn er eitthvað
sem er erfitt að sætta sig við og ég efa
að ég geri nokkurn tímann. Hann
mun alltaf vera partur af því hver ég
er og hvernig. Þau eru ófá tárin sem
féllu er ég skrifaði þessa grein, en það
er því um daginn missti ég ekki aðeins
mann sem ég þekkti, heldur Gilbert-
us, besta vin minn.
Þín
Hólmfríður Helga
(Bellatrix).
Mig langar hér í örfáum orðum að
minnast Gísla Jónssonar sem lést
hinn 26. nóvember síðastliðinn.
Kynni okkar Gísla hófust í sögutím-
um í MA fyrir hartnær 30 árum.
Einna minnisstæðast frá þeim tíma
er sú aðferð hans við kennsluna að
hann skrifaði nöfn nemenda á litla
miða sem hann geymdi í íláti. Var svo
dregið úr pottinum hver ætti að koma
upp. Var langt liðið á veturinn þegar í
ljós kom að sá sem þetta skrifar hefði
aldrei sést uppivið en það var ekki
fyrr en ítarleg rannsókn fór fram á
bókhaldsgögnunum að upplýstist að
nafn hans hafði aldrei í pottinn komið,
verða ekki höfð fleiri orð um það hér.
Það var svo á síðasta áratug að
Gísli fór að venja komur sínar í sund-
laug Akureyrar snemma á morgnana
með Arnfinn bíóstjóra sér til fullting-
is.
Þeir morgungesta sem voru hvað
heimaríkastir höfðu þá hreiðrað um
sig í einu horni herbergis þess sem
var ætlað starfsfólkinu og stofnað þar
til kyndugs samfélags sem þreifst á
drykkju á bleksterku kaffi sem hitað
var uppá gamla mátann. Gísli Jónsson
varð strax nokkurskonar guðfaðir
þessa hóps og kallaði þessa athöfn að
ganga til altaris. Hann hóf strax að
halda til haga þeim skáldskap sem
þarna varð til og ef ég man rétt munu
vísurnar nú vera á fjórða þúsundið og
er haldið til haga á Héraðsskjalasafn-
inu á Akureyri.
Fagleg breidd þessa skrýtna sam-
félags var mikil og skartaði það meðal
annars málarameistara, bátasmið,
lögregluvarðstjóra og líkskurðar-
manni svo nokkrir séu nefndir. Oft
hef ég undrast langlundargeð starfs-
manna sundlaugarinnar að umbera
þennan söfnuð án þess að nokkru
sinni félli styggðaryrði og má án efa
þakka það samningalipurð og lagni
Gísla í mannlegum samskiptum.
Ég hitti Gísla síðasta mánudag á
Fjórðungssjúkrahúsinu. Hann tók
mér vel eins og alltaf og spurði hvað
væri að gerast í heiminum, kvaðst
hafa eytt helginni í veikindavafstur,
rétti mér svo höndina og kvaddi á sinn
hlýlega hátt. Nokkrum tímum síðar
var hann allur. Að lokum, kæri vinur
og félagi. Það voru mér forréttindi að
kynnast þér og fá að ganga með þér
stuttan spöl. Hver veit nema ein-
hverntíma verði annað altari sett á
stofn í annarri vídd og á öðrum tíma
og þykist ég vita að þá muni Rögn-
valdur ekki skera kaffið við nögl frek-
ar en áður.
Guðmundur Hrafn
Brynjarsson.
Við fráfall Gísla Jónssonar hverfur
af sjónarsviðinu óvenjulegur sam-
ferðamaður. Kvaddur er afburða
kennari, fagurkeri og unnandi ís-
lenskra fræða. Að sitja í íslensku-
tímum hjá þessum snillingi var ómet-
anlegt.
Það er mikið lán að hafa verið sam-
tíða Gísla Jónssyni meiri hluta ævinn-
ar, fyrst sem nemandi allt frá
menntaskólaárunum og síðan í starfi
sem héraðslæknir. Það var mikið
happ að eiga á vísan að róa með ráð-
gjöf við flóknar þýðingar og nýorða-
smíð. Gísli var heimulegur málfars-
ráðunautur héraðslæknisembættisins
og lagði ætíð til málanna það sem
besta sáttin varð um. Hann hafði lag á
að leiðbeina þannig að maður fór upp-
hafinn af fundi hans. Snöggt og óvænt
kvaddi hann okkur morgunhanana í
sundlauginni þar sem morgunsundið
hefur verið þreytt áratugum saman.
Þar höfum við hist og rabbað saman
um lífið og tilveruna. Gísli var alla tíð
afgerandi í verkum sínum, ekkert
hálfkák eða skoðanaleysi.
Innilegar samúðarkveðjur sendi ég
fjölskyldu hans. Guð blessi minningu
Gísla Jónssonar.
Ólafur Hergill
Oddsson.
 Fleiri minningargreinar
um Gísla Jónsson bíða birtingar og
munu birtast í blaðinu næstu daga.