Morgunblaðið - 19.07.2002, Blaðsíða 32

UMRÆÐAN
32 FÖSTUDAGUR 19. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
BYGGÐASAFNIÐ
á Skógum sem er í
eigu Rangæinga og
Vestur-Skaftfellinga
hefur fyrir löngu unn-
ið sér sess á Íslandi
sem eitt af merkileg-
ustu byggðasöfnum
landsins. Þangað
koma um 30 þúsund
gestir á ári hverju og
er safnið mest sótta
byggðasafn á lands-
byggðinni. Þetta safn
er í raun sönnun þess
hve framsýnir, menn-
ingarlegir einstakling-
ar geta áorkað.
Um miðja síðustu
öld hóf Þórður Tómasson frá Val-
latúni undir Eyjafjöllum, sem frá
upphafi hefur verið safnvörður á
Skógum, að safna gömlum munum
sem síðar leiddi til þess að Byggða-
safnið á Skógum var byggt yfir þá
muni. Þetta þótti mörgum hin
mesta sérviska og furðu sæta að
varðveita gamalt „skran“, enda
kappkostuðu Íslendingar, á þeim
tíma, að koma ýmsum gömlum
hlutum og byggingum sem þótti
gamaldags og hallærislegar fyrir
kattarnef, þar sem tækniöld var að
ganga í garð, með nýju bygging-
arefni og nútíma lifnaðarháttum.
Það er mikil gæfa okkar Sunn-
lendinga og landsmanna allra að fá
enn notið einstæðra krafta Þórðar
Tómassonar sem fyrir löngu er
landsfrægur fyrir elju sína í starfi,
gáfur og gestrisni. Í tímans rás
hafa á Skógum bæst við ýmiss kon-
ar gömul hús, kirkja og skóli sem
endurbyggð hafa verið á staðnum
og endurspegla forna lifnaðarhætti,
verkfæri sem notuð voru og aðbún-
að fólks í þessum héruðum í gamla
daga.
Ekki er langt síðan
byggt var myndarlega
við byggðasafnið, m.a.
yfir þilskipið Péturs-
ey, sem er tákn fyrir
útgerðasögu hinnar
hafnlausu suður-
strandar en sjósókn
færði fólkinu björg í
bú á þeim tíma, oft við
mjög erfiðar aðstæð-
ur. Aðalhvatamaður
nýbyggingarinnar auk
Þórðar var Friðjón
Guðröðarson, f.v.
sýslumaður okkar
Rangæinga.
Sýslunefnd Rang-
æinga og Vestur-
Skaftfellinga og síðar héraðsnefnd-
ir sýslnanna voru ábyrgðaraðili
þessara bygginga. Enn ein skraut-
fjöður hefur nú bæst í safnaflóruna
og bæjarþyrpinguna á Skógum. En
á morgun, laugardaginn 20. júlí,
verður vígt Samgöngusafn Íslands
á Skógum, þar sem varðveitt verða
ýmis samgöngutæki sem sett hafa
svip á samgöngusögu okkar Íslend-
inga. Þar hafa margir lagt hönd á
plóginn. Enn er Þórður Tómasson
miðdepill og aflvaki nýrra vídda í
safnaflórunni.
Þó að saga okkar Íslendinga og
sagnahefð sé gömul er samgöngu-
saga okkar ekki ýkja gömul. Hest-
urinn var lengst af þarfasti þjónn-
inn og lítið nýtt að gerast í
samgöngum á Íslandi. Það var ekki
fyrr en á síðustu öld sem vélknúin
ökutæki fóru að líta dagsins ljós,
með vegum, brúm og öllu því sem
samgöngum tilheyrir. Nú er öldin
önnur, allt gerist með leifturhraða,
hvort heldur er að menn aka milli
bæja eða héraða eða ferðast milli
landa, eða senda tölvuskeyti með
leifturhraða milli heimsálfa. Eðli-
lega hafa samgöngutæki fallið í
gleymskunnar skaut enda þróunin
ör. Það sem nýtt er í dag er orðið
gamalt og úrelt á morgun. Ýmis
samgöngutæki hafa þó varðveist og
ber sum þeirra að líta í hinu nýja
glæsilega samgöngusafni á Skóg-
um.
Nokkrar stofnanir og fyrirtæki
hafa sýnt þessu safni áhuga og vel-
vilja og hafa aðstoðað við uppbygg-
inguna t.d. Vegagerð ríkisins,
Íslandspóstur, menntamála-
ráðuneytið o.fl. Hér geta ungir og
aldnir virt fyrir sér þróun þessara
tækja. Á morgun fögnum við því
enn á ný tímamótum í Byggðasafn-
inu á Skógum með sagnaþulnum og
menningarfrömuðinum, Þórði Tóm-
assyni og Sverri Magnússyni,
framkvæmdastjóra safnsins, og því
góða fólki sem þeir hafa í þjónustu
sinni.
Við Sunnlendingar og þjóðin öll
fögnum þessum tímamótum í varð-
veislu menningarverðmæta á Ís-
landi.
Samgöngusafnið – nýr
hlekkur í ferðaþjónustu
Ísólfur Gylfi
Pálmason
Safn
Samgöngusafn Íslands
á Skógum verður
vígt á morgun, segir
Ísólfur Gylfi Pálmason.
Þar eru varðveitt ýmis
samgöngutæki sem sett
hafa svip á samgöngu-
sögu Íslendinga.
Höfundur er alþingismaður og vara-
formaður Ferðamálaráðs.
„MÚTUR eða miðlun upplýs-
inga?“ var yfirskrift fundar sem
Lyfjahópur Samtaka verslunarinnar
gekkst nýlega fyrir um markaðs-
starf lyfjafyrirtækja. Á fundinum
tóku til máls fulltrúar
lækna, lyfjahópsins og
Lyfjastofnunar, en
nokkuð skiptar skoðan-
ir hafa verið um þennan
starfsþátt lyfjafram-
leiðenda og -dreifingar-
aðila.
Læknar og lyfja-
fyrirtæki sér vel
meðvitandi
Í sem skemmstu máli
snýst ágreiningurinn
um hvort lyfjaframleið-
endur og -dreifingarað-
ilar (nefnt hér lyfjafyr-
irtæki) umbuni í
markaðs- og kynning-
arstarfi sínu læknum
svo ríkulega að jafna megi við mútur.
Er þar átt við styrki ýmiss konar
vegna ráðstefna erlendis, fundar-
halda með erlendum sérfræðingum
hér á landi og veitinga, svo að helstu
dæmi séu nefnd. Á fundinum kom
fram að bæði læknar og lyfjafyrir-
tæki gera sér vel grein fyrir á hve
viðkvæmum grunni samskipti þess-
ara tveggja aðila hvíla. Því sé rík við-
leitni af beggja hálfu til að halda öll-
um samskiptum innan eðlilegra
marka, siðferðislega sem viðskipta-
lega. Tilgangur og markmið sam-
skiptanna verður ætíð að vera að
gera lækninn betur í stakk búinn til
að sinna þörfum skjólstæðinga
sinna.
Lyfjastofnun á öðru máli
Viðhorf Lyfjastofnunar hafa verið
af nokkuð öðrum toga. Svo að ég
vitni enn til fundarins kom fram í
máli Magnúsar Jóhannssonar, yfir-
læknis stofnunarinnar, að ýmislegt
bæði geti farið og hafi farið úrskeiðis
í samskiptum lækna og lyfjafyrir-
tækja, af ótta lækna við að verða af
rausnarlegum umbunum lyfjafyrir-
tækjanna. Rök Lyfjastofnunar eru
einkum tvenns konar. Annars vegar
þau að lyfjafyrirtæki væru vart að
verja um 20 til 40% af veltu sinni í
markaðsstarf nema það skilaði ár-
angri. Hins vegar er vísað til
hneykslismála sem komið hafa upp
erlendis, aðallega í Vestur-Evrópu,
um meintar mútugreiðslur lyfjafyr-
irtækja og um leið meinta mútu-
þægni lækna.
Umdeildar túlkanir
Hvað varðar markaðsstarfið þá
eru um 130 fyrirtæki sem hafa skráð
lyf hérlendis. Hversu miklum hluta
tekna þessara fyrirtækja er varið í
markaðsstarf er breytilegt en þau
eiga það þó sammerkt að verja því fé
til þessara hluta sem þau telja hag-
kvæmt fyrir eðlilegan vöxt og við-
gang starfsemi sinnar. Janframt ber
að geta þess að engin grein iðnaðar
ver jafn háu hlutfalli tekna í rann-
sóknir og þróun og lyfjaiðnaðurinn.
Þá má einnig deila um hvort erlendu
hneykslismálin sem vísað er til, séu
til marks um ófremdarástand hér á
landi. Að margra mati sýna slík mál
aðallega fram á að „kerfið“ innan
þessa geira virkar, enda um afar
þéttriðið eftirlit að
ræða. Þar sem opin-
bera lyfjaeftirlitskerfið
okkar er byggt upp að
vestur-evrópskri fyrir-
mynd má gera sterk-
lega ráð fyrir að það
sama eigi við hér á
landi.
Opinská umræða
af hinu góða
Áður en lengra er
haldið er rétt að taka
fram að hvorki tals-
menn lækna né lyfja-
fyrirtækja hafa haldið
því fram að samskipti
þessara aðila séu hafin
yfir gagnrýni. Þvert á
móti veit ég ekki betur en að báðir
hafi á það bent að opinská umræða
sé einungis af hinu góða, enda afar
mikilvægt fyrir heilbrigðiskerfið í
heild sinni að samskipti lækna og
lyfjafyrirtækja séu hafin yfir allan
grun um mútustarf. Jafnframt hafa
lyfjafyrirtækin leitast við að treysta
innra eftirlit með kynningarstarfi
sínu, s.s. siðareglur og úrskurðar-
nefnd lyfjahóps Samtaka verslunar-
innar – FÍS er til marks um. Hvað
varðar umræðu um birtingu rann-
sóknaniðurstaðna í lyflæknisfræði
tekur lyfjahópur undir að mikilvægt
er að hagsmunatengsla höfunda sé
getið enda slíkt allra hagur.
Stuðla verður að einfaldari og
gagnsærri samskiptum
Kynningarstarf lyfjafyrirtækja
lýtur afar ströngum lagaboðum og
opinbert eftirlit með starfsemi
þeirra er með því mesta sem um get-
ur hér á landi. Þvert á aðrar greinar
hefur opinber eftirlitsþáttur lyfja-
geirans aukist hin síðari ár og hefur
kostnaði af völdum þess óhjákvæmi-
lega verið velt út í verð lyfja. Lyfja-
hópurinn gerir ekki athugasemdir
við aukið opinbert eftirlit, svo fram-
arlega sem það skilar sannanlega
aukinni neytendavernd og skilvirk-
ara eftirlitskerfi. Enn fremur er
mikill stuðningur meðal lyfjafyrir-
tækja við aðgerðir sem stuðla að ein-
faldari og gagnsærri samskiptum við
lækna og bættri lyfjameðferð. Sem
dæmi um það má nefna að lyfjahóp-
urinn styður við kynningar á klín-
ískum leiðbeiningum, sem settar eru
fram til að efla gæði þjónustu, m.a.
með að stuðla að réttri notkun lyfja.
Efla þarf enn
frekar innra eftirlit
Með hliðsjón af ofansögðu er mið-
ur að Magnús Jóhannsson, yfirlækn-
ir Lyfjastofnunar, skuli ekki sjá
ástæðu til að taka þátt í umræðu um
markaðs- og kynningarstarf lyfja-
fyrirtækja á öðrum forsendum en
þeim að þar ríki „ástand“ sem þurfi
að bæta (sjá Mbl. 21. júní sl.). Þótt
alltaf megi vissulega gera betur, eru
samskipti lækna og lyfjafyrirtækja í
eðlilegum farvegi hér á landi. Betur
færi á, að yfirlæknir Lyfjastofnunar
tæki virkan þátt í að treysta þann
farveg enn betur, í stað þess að gera
hann tortryggilegan. Sér í lagi er
brýnt að efla sem frekast er unnt
innra eftirlit meðal bæði lækna og
lyfjafyrirtækja. Eins og bent hefur
verið á, m.a. í grein minni í Lyfjatíð-
indum (9. árg. 2. tbl.) verður með
góðu móti vart lengra gengið í op-
inberu eftirliti, án þess að það hefti
nauðsynlegt flæði upplýsinga á milli
lyfjafyrirtækja og lækna.
Mútur eða
miðlun upp-
lýsinga?
Hjörleifur
Þórarinsson
Höfundur er formaður Lyfjahóps
Samtaka verslunarinnar – FÍS.
Lyf
Betur færi á að yfir-
læknir Lyfjastofnunar
tæki virkan þátt í að
treysta þann farveg
enn betur, segir
Hjörleifur Þórarinsson,
í stað þess að gera hann
tortryggilegan.JÓNAS Bjarnason
efnaverkfræðingur hef-
ur undanfarna mánuði
boðað þá kenningu, að
veiðar með netum, sem
velja stærri fiskana úr
en sleppi þeim smærri,
skaði þorskstofninn.
Slíkar veiðar leiði til
þess að hægvaxta ein-
staklingar eigi betri
möguleika á að skila af-
kvæmum til næstu kyn-
slóðar en þeir sem
hraðar vaxa og með því
móti „...breytist vaxtar-
hraði og afurðasemi til
hins verra með hverri
kynslóð til þeirrar
næstu“ (Vaxtargeta einstakra fiska
erfist, Mbl. 10.7.2002). Þetta telur
hann eiga drjúgan þátt í því hversu
lítill afrakstur íslenska þorskstofns-
ins er orðinn.
Út frá kenningunni ályktar Jónas
að sú opinbera nýtingarstefna að
veiða stóra fiskinn en hindra veiðar á
smáfiski sé í uppnámi. Ennfremur að
með krókaveiðum megi „þyrma
stórum og hraðvaxta fiski og stuðla
að klaki góðra afkomenda“.
Kenning Jónasar er athyglisverð.
Ég efast þó stórlega um að í henni
felist meginskýringin á slökum af-
rakstri þorskstofnsins, minnugur
þess hversu hratt stofninn tók við sér
þegar dregið var úr sókn um miðjan
síðasta áratug. En ályktanir Jónasar
um opinbera nýtingarstefnu og kosti
krókaveiða, út frá kenningunni,
þykja mér hæpnar.
Nánari skoðun
Við flestar eða allar veiðar gætir
nokkurrar tilhneigingar til að velja
stærsta fiskinn úr hverjum aldurs-
hópi. Það er einmitt það sem skiptir
máli ef valið á að byggjast á vaxt-
arhraða. Hraðvaxta fiskur er ekkert
endilega stór, aðeins
stór eftir aldri. Stór
fiskur sem veiddur er í
net getur því vel verið
hægvaxta gamall fiskur
og smáfiskur sem
veiddur er á króka
hraðvaxta yngri fiskur.
Það er eðli veiða í
net, bæði lagnet og
vörpur, að fiskar sem
eru nógu smáir hafa til-
hneigingu til að sleppa í
gegn um netmöskvana.
Að þessu leytinu geta
þessi veiðarfæri valið
úr stærri fiskana.
En stærðarval í veið-
um fer ekki eingöngu
eftir eðli veiðarfæranna heldur einn-
ig eftir því hvernig þeim er beitt. Lík-
lega eru fáar veiðar sem velja úr jafn-
aldra fiskum eftir stærð í meiri mæli
en krókaveiðar á þorski á Íslands-
miðum hafa gert undanfarin ár.
Þetta helgast af því, að smábátasjó-
menn á krókabátum sækja gjarnan
fyrstir á þau mið þar sem nýr ár-
gangur af smáfiski er að vaxa upp í
veiðanlega stærð, hirða stærsta fisk-
inn og sleppa lífvænlegum fiski undir
50 cm aftur í sjóinn, en til þess hafa
þeir heimild (reyndar benda rann-
sóknir til þess að einungis um helm-
ingur þess smáfisks sem sleppt er af
krókum lifi af, og eru áhrif þessa
stærðarvals á erfðir þá sem því nem-
ur minni).
Því eldri (og þess vegna að jafnaði
stærri) sem fiskarnir eru þegar
stærðarval hefst, þeim mun minni
verða líklega áhrifin á vaxtarhraða
næstu kynslóða. Þetta stafar af því
að þá eru meiri líkur á að hraðvaxta
fiskar lifi til að hrygna og koma
erfðaefni sínu til næstu kynslóða.
Þetta gefur enn frekari ástæðu til að
vernda yngsta fiskinn fyrir veiðum.
Hugsanleg áhrif stærðarvals við
veiðar á vaxtarhraða komandi kyn-
slóða fara mjög eftir því hversu stíft
er valið, sem aftur fer mest eftir því
hversu mikil sóknin er. Öruggasta
leiðin til að minnka slík áhrif væri því
sú að draga úr sókn í þorskstofninn
og þá alveg sérstaklega að minnka
sókn í yngstu aldurshópana.
Það má því vera ljóst af ofanrituðu,
að ef eitthvað er til í kenningu Jón-
asar um áhrif stærðarvals á arfgeng-
an vaxtarhraða þorsks, þá hlýtur það
að vera forgangsverkefni að koma
böndum á sókn krókabáta í daga-
kerfi, sem nú veiða margfalt umfram
það sem þeim er ætlað.
Niðurlag
Þeirri nýtingarstefnu að stilla
sókninni í hóf og vernda sérstaklega
yngsta fiskinn er ætlað að stuðla að
því að fiskarnir nái að taka út vöxt og
þroska og skila meiru til hrygningar
og meiri þyngd í afla. Sé sókninni
stillt í hóf getur hrygningarstofn
þorsks orðið fjölbreyttari hvað ald-
urs- og erfðasamsetningu varðar, og
með því aukast líkur á góðri nýliðun,
bæði í fjölda og gæðum.
Skiptir stærðin máli?
Kristján
Þórarinsson
Þorskveiðar
Sé sókninni stillt í hóf,
segir Kristján Þór-
arinsson, getur hrygn-
ingarstofn þorsks orðið
fjölbreyttari hvað
aldurs- og erfðasam-
setningu varðar.
Höfundur er stofnvistfræðingur
hjá Landssambandi íslenskra
útvegsmanna.