Morgunblaðið - 23.07.2002, Blaðsíða 22

UMRÆÐAN
22 ÞRIÐJUDAGUR 23. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
SVO sem greint hef-
ur verið frá í fréttum,
hefur Fjármálaeftirlitið
nú komist að þeirri aug-
ljósu niðurstöðu, að
engin lagafyrirmæli
standi því í vegi, að eig-
endur stofnfjár í spari-
sjóði selji það öðrum að-
ila á því verði sem þeir
koma sér saman um.
Það er reyndar skrítið
að þetta einfalda máls-
atriði skuli hafa vafist
fyrir einhverjum.
Ástæðan er sjálfsagt sú,
að aðilar sem hafa viljað
vernda sína eigin að-
stöðu og hagsmuni hafa
ekki átt í önnur hús að venda en halda
því fram að slík viðskipti væru bönn-
uð. Það hefur hins vegar vakið meiri
athygli að hlýða á viðskiptaráðherra
og raunar nokkra alþingismenn tjá
sig um þetta. Meðal þeirra eru nokkr-
ir sem hafa boðið fram krafta sína í
þjóðarþágu á þeirri forsendu að þeir
væru góðir verndarar frelsis í við-
skiptum og aðhylltust þá lögvernd
eignarréttinda, sem sjálf stjórnar-
skráin kveður á um. Skilja má mál-
flutning þessara aðila þannig, að til
standi að flytja á Alþingi í haust laga-
frumvarp, sem banni eigendum stofn-
fjár í sparisjóði að selja það á hærra
verði en framreiknuðu stofnverði.
Er heimilt að setja lög
um fjárhæð kaupverðs?
Ætli þetta sé hægt? Ætli löggjaf-
anum sé heimilt að setja í lög ákvæði,
sem banna það verð í löglegum við-
skiptum milli manna, sem þeir sjálfir
koma sér saman um, ef það fer fram
úr því verði sem löggjafinn ákveður?
Enginn efast um að stofnfé í spari-
sjóði er eign í skilningi
72. gr. stjórnarskrár-
innar, sem verndar
eignarréttinn, enda
keypt fyrir beinharða
peninga. Þessi eign nýt-
ur því allrar þeirrar
verndar sem eignar-
réttindi almennt njóta
samkvæmt stjórnar-
skránni. Í þeirri vernd
felst alveg örugglega
bann við, að löggjafinn
ákveði verð í viðskiptum
með eignir manna. Í
texta 72. gr. stjórnar-
skrár er sérstaklega
vikið að rétti manna til
að fá „fullt verð“ fyrir
eignir sem verndar njóta. Hvaða verð
ætli það sé? Ætli það sé kannski það
verð, sem aðrir eru tilbúnir til að
greiða þeim í löglegum viðskiptum
með eignina? Játandi svarið við þess-
ari spurningu blasir við. Það er því
augljóst, að Alþingi hefur ekki heim-
ild til að setja lagaákvæði með því
efni, sem viðskiptaráðherra og nokkr-
ir verndarar frelsisins í hópi alþing-
ismanna virðast nú vilja.
Dæmi úr sögu
sparisjóða
Það er annars fróðlegt í tengslum
við orðræðurnar þessa dagana um
sögu sparisjóðanna og afstöðu stofn-
fjár- eða ábyrgðaraðila sparisjóða til
eigin fjár þeirra, að skoða ofurlítið
dæmin sem þekkjast úr löggjöf síð-
ustu áratuga um breytingu á spari-
sjóðum í hlutafélög. Með lögum nr.
46/1960 var heimilað að breyta Verzl-
unarsparisjóðnum í Verzlunarbanka
Íslands hf. Með lögum nr. 46/1962 var
heimilað að breyta Samvinnuspari-
sjóðnum í Samvinnubanka Íslands hf.
Og með lögum nr. 71/1971 var heim-
ilað að breyta Sparisjóði alþýðu í Al-
þýðubankann hf. Í öllum þessum til-
vikum var sá háttur hafður á að aðilar
sem tengst höfðu þessum sparisjóð-
um skyldu safna hlutafé „innan sinna
vébanda“. Þetta voru Verslunarráð
Íslands, Félag íslenskra stórkaup-
manna og Kaupmannasamtök Ís-
lands í tilviki Verslunarbanka Íslands
hf., Samband íslenskra samvinnu-
félaga í tilviki Samvinnubankans hf.
og Alþýðusamband Íslands í tilviki
Alþýðubankans hf. Síðan var ákveðið
að ábyrgðarmenn viðkomandi spari-
sjóðs skyldu hafa forgangsrétt til að
skrifa sig fyrir hlutafé. Í dæmi Versl-
unarbanka Íslands hf. höfðu ábyrgð-
armenn þennan rétt „að tiltölu við nú-
verandi hlut þeirrra í
heildarábyrgðarfé Verslunarspari-
sjóðsins“. Í hinum tveimur dæmunum
höfðu ábyrgðarmennirnir forgangs-
rétt til að skrifa sig fyrir hlutum „sem
nemi allt að tífaldri fjárhæð hluta
þeirra í heildarábyrgðarfé“ viðkom-
andi sparisjóðs. Í öllum tilvikunum
þremur var svo kveðið á um, að hinn
nýstofnaði banki skyldi taka við öllum
eignum, skuldum og ábyrgðum við-
komandi sparisjóðs. Í engu tilviki var
kveðið á um stofnun sjálfseignar-
stofnunar til að eignast eigið fé spari-
sjóðanna á þeirri forsendu, að enginn
ætti tilkall til þess. Þetta fé rann ein-
faldlega til hinna nýstofnuðu hluta-
félaga, þannig að hluthafar þeirra
urðu í gegnum hlutafé sitt eigendur
að því. Þeir einstaklingar sem verið
höfðu ábyrgðarmenn sparisjóðanna
nutu hér forgangs. Þetta voru sam-
bærilegir aðilar við stofnfjáreigendur
í öðrum sparisjóðum. Eini munurinn
var sá, að ábyrgðarmenn höfðu ekki
lagt fram fé til sparisjóðs heldur tek-
ist á hendur takmarkaða ábyrgð á
skuldbindingum hans, sem er að sjálf-
sögðu veikara framlag. Má því segja
að verðleikar þeirra til að eignast
þessa hlutdeild í eigin fé sparisjóðs
hafi verið minni en stofnfjáreigenda
nú, vilji menn á annað borð leggja
slíkan mælikvarða á málin.
Af þessum dæmum er ljóst, að það
tjáir lítið fyrir málflytjendur í deilum
dagsins að skreyta sig með hátíðleg-
um ræðum um sögu sparisjóðanna
eins og sumir þeirra gera. Þau dæmi
sem hér voru nefnd sýna, að spari-
sjóðsaðilum hefur jafnan verið ætlað-
ur fullur eignarhlutur í eigin fé spari-
sjóðs við breytingar í hlutafélög.
Þetta mættu þeir alþingismenn, sem
nú hampa valdi sínu, hafa í huga. Gild-
ir þá einu hvort þeir eru ráðherrar
eða óbreyttir. Hinu mega menn svo
ekki gleyma, að í viðskiptahugmynd-
um fimm stofnfjáraðila í Sparisjóði
Reykjavíkur og nágrennis er ekki
gert ráð fyrir neinni síkri hlutdeild.
Þær hugmyndir virða að öllu leyti það
fyrirkomulag laganna frá 2001, að
eigið fé sparisjóðs, sem ekki tilheyrir
stofnfjáreigendum, skuli leggjast í
sjálfseignarstofnun og verða varið
þaðan til menningar- og líknarmála.
Um göfuga fjármálastarfsemi
Sannleikur málsins er sá, að spari-
sjóðir hafa með tímanum orðið ósköp
venjulegar fjármálastofnanir með öll
sömu markmið og aðrar slíkar. Það er
sérlega kaldhæðnislegt, að hlýða á
fyrirsvarsmenn SPRON þessa dag-
ana lýsa starfsemi þess tiltekna spari-
sjóðs á þann veg, að sérstakur andi
ungmennafélaganna hafi ráðið þar
ríkjum. Allir sem með fylgjast vita
vel, að SPRON er rekinn af fullri
hörku á fjármálamarkaði. Þessa dag-
ana eru raunar sagðar fréttir af Nan-
oq-málum sem sýna þetta. Þar er ekki
verið að gæta hagsmuna starfs-
manna, sem misstu vinnuna, né
byrgja, sem töpuðu miklu fé vegna
allsherjarveðs SPRON. Þetta er
dæmi úr hinum harða fjármálaheimi,
sem SPRON tekur þátt í af fullum
krafti. Kristilegt hugarfar kemur þar
ekkert við sögu. Fyrir liggur líka, að
SPRON er rekinn í nánum tengslum
við harðsnúnasta fyrirtækið á íslensk-
um fjármálamarkaði, Kaupþing
banka hf. Starfsemi þess er raunar
rekin undir stjórn sparisjóðsstjórans
Guðmundar Haukssonar, sem situr
sem stjórnarformaður í Kaupþingi
banka hf. á grundvelli hlutafjáreignar
SPRON. Dæmi eru um að starfsemi
þessa fyrirtækis hafi verið að minnsta
kosti alveg á mörkum þess sem lög-
legt má teljast. Svo var áreiðanlega
um aðferðirnar sem það beitti til að
eignast hlutafé í Fjárfestingarbanka
atvinnulífsins hf. á sínum tíma, þegar
fyrirtækið notaði kennitölur við-
skiptavina sinna, sem höfðu fé í
vörslum þess, skrifaði þá fyrir hlutafé
og keypti það svo af þeim aftur, án
þess að þeir fengju nokkra vitneskju
um þessi viðskipti. Kannski löggjaf-
inn vilji gera sérstakar ráðstafanir
með löggjöf til að tryggja að eigið fé
Sparisjóðs Reykjavíkur og nágrennis
verði áfram nýtt í þágu svo göfugrar
fjármálastarfsemi? Hver veit?
Valdi hampað
Jón Steinar
Gunnlaugsson
SPRON
Kannski löggjafinn vilji
gera sérstakar ráðstaf-
anir með löggjöf, spyr
Jón Steinar Gunn-
laugsson, til að tryggja
að eigið fé Sparisjóðs
Reykjavíkur og ná-
grennis verði áfram nýtt
í þágu svo göfugrar
fjármálastarfsemi?
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
Fornleifarannsókn-
ir þær sem Steinunn
J. Kristjánsdóttir
fornleifafræðingur
hefur unnið að á Aust-
urlandi síðustu 6 ár í
tengslum við doktors-
verkefni sitt „Mörk
heiðni og kristni“ hafa
vakið athygli og varp-
að nýju ljósi á þá þró-
un sem varð á trú-
skiptatímabilinu.
Ég hef átt þess
kost sem leikmaður
að fylgjast með störf-
um Steinunnar þann
tíma sem hún hefur
unnið á Austurlandi
og hef sannfærst um
að hún er vandvirkur og hug-
myndaríkur vísindamaður.
Því varð ég undrandi þegar ég
las í Morgunblaðinu 12. maí sl.
mat á verkum hennar, en þar var
verið að vitna í svokallað sérfræði-
álit dómnefndarmanna sem fjöll-
uðu um hæfi umsækjanda um
stöðu lektors í fornleifafræði við
Háskóla Íslands. Þar var vitnað
beint í dómnefndarálitið, og er þá
verið að fjalla um drög að dokt-
orsritgerð Steinunnar.
Þar segir; – „að það lýsi skorti á
sjálfsgagnrýni og nánast dóm-
greindarleysi að halda
að svo hroðvirknislegt
og ófullburða verk
geti orðið til fram-
dráttar umsókn um
starf í háskóla.“
Steinunn þurfti ekki
ein að hlíta aðför að
fræðimannsheiðri sín-
um heldur var hún
þar í hópi þriggja vís-
indamanna sem höfðu
vogað sér að sækja
um umrædda stöðu á
móti óskabarni dóm-
nefndarinnar.
Eftir að hafa lesið
fréttina kynnti ég mér
tiltæk gögn sem málið
varða og hef farið í
gegnum álit dómnefndarinnar og
þar á meðal umsögnina um Stein-
unni J. Kristjánsdóttur sem dró
umsókn sína til baka. Þá hef ég
lesið andmæli dr. Margrétar Her-
manns Auðardóttur og svör dóm-
nefndarinnar við andmælum henn-
ar og dr. Bjarna Einarssonar.
Eftir að hafa kynnt mér þessi
gögn þá virðist mér sem hugtakið
einkavinavæðing hafi öðlast nýja
vídd.
Það vakna ýmsar spurningar
þegar atburðarásin í kringum
þessa stöðuveitingu er skoðuð.
Það er auglýst lektorsstaða í
fornleifafræði. Samhliða er skipuð
dómnefnd til að fjalla um umsókn-
irnar og ef marka má andmæli
þeirra sem skiluðu inn athuga-
semdum við fyrsta álit dómnefnd-
arinnar þá er hún skipuð sam-
starfsaðilum og vildarvinum eins
umsækjandans.
Til að tryggja örugglega að rétt-
ur maður verði ráðinn er ekki látið
nægja að hlaða þann útvalda lofi,
heldur eru aðrir umsækjendur
vegnir og léttvægir fundnir þannig
að sumt af því sem um þá er sagt
jaðrar við atvinnuróg.
Það er síðan einkennileg tilvilj-
un að álit dómnefndarinnar lendir
í höndum blaðamanns Morgun-
blaðsins og þar birtast svæsnustu
ummælin sem dómnefndin sendir
frá sér, um þá umsækjendur sem
ekki voru í náðinni.
Þar með eru þeir sem voguðu
sér að sækja um stöðu á móti dr.
Orra Vésteinssyni og þurfa að
keppa við hann og einkavini hans
um rannsóknarverkefni í fornleifa-
fræði næstu árin stimplaðir sem
vanhæfir.
Dr. Margrét Hermanns Auðar-
dóttir og dr. Bjarni Einarsson
nýttu sér andmælarétt sinn og
skiluðu inn athugasemdum við
dómnefndarálitið eins og það fór
til Morgunblaðsins.
Steinunn kaus hins vegar að
draga umsókn sína til baka og
undrar engan sem les dómnefnd-
arálitið og svörin sem andmælend-
ur fá að hún skyldi veigra sér við
því að eiga frekari samskipti við
hina virðulegu dómnefnd.
Í þeirri útgáfu dómnefndarálit-
sins sem lá til grundvallar frétt
Morgunblaðsins er farið allítarlega
í doktorsritgerð Steinunnar J.
Kristjánsdóttur. Þar er farið yfir
efnið og lagt mat á efnisinnihald.
Í nokkrum atriðum vitnar dóm-
nefndin mjög frjálslega til heim-
ilda eða þá að hún hefur undir
höndum gögn sem hvergi hafa
birst. Ég nefni hér tvö dæmi.
Í „álitinu“ er vísað til þess að í
prestaskrá Páls biskups Jónssonar
sem talin er frá um 1200, sé
Dvergasteinn eina prestskylda
kirkjan í Seyðisfirði. Þarna er litið
framhjá og ekki getið athuga-
semda útgefanda íslensks forn-
bréfasafns þar sem bent er á ann-
marka þess að telja skrána
tæmandi heimild.
Elsta heimild um Þórarinsstaði í
Seyðisfirði er talin frá miðri fjór-
tándu öld og er í svokallaðri Híta-
rdalsbók. Þetta er afskrift gerð
eftir fornri máldagabók í Skálholti.
Þar segir að, – Hinn heilagi Ólafur
kongur á tvo hluti í Þórarinsstöð-
um, þar fylgir kýr og tvær ær, alt-
arisklæði og tvær klukkur. Það fer
varla á milli mála að hér er vitn-
isburður um aflagða kirkju það
sannar klukkueignin og altaris-
klæðið.
Í máldagabók Vilchins Skál-
holtsbiskups frá 1397 er ofan-
greind tilvitnun óbreytt að öðru
leyti en því að yfirskrift máldag-
ans er Seyðarfjörður og talað er
um „hinn heilaga Ólaf kong í Seyð-
arfirði“ sem eigi tvo hluti í Þór-
arinsstöðum. Þarna gægist fram
hið forna heiti jarðarinnar.
Dómnefndin fullyrðir að á 14.
öld hafi verið kirkja í Firði í Seyð-
isfirði sem átt hafi hlut í Þórarins-
stöðum. Ég fæ ekki betur séð en
hér sé um hugarfóstur dómnefnd-
arinnar að ræða.
Fjarðar í Seyðisfirði er fyrst
getið í kaupbréfi frá 1523 þar er
Þórarinsstaða eða kirkju í Firði að
engu getið, þrettán árum seinna
gengur dómur um eignarhald
Fjarðar þar sem ekkert er minnst
á kirkju eða bænhús á jörðinni.
Mér virðist að „álitið“ geti borið
bærilega þá einkunn sem dóm-
nefndin gaf verkum Steinunnar J.
Kristjánsdóttur, þar sem hún seg-
ir;
„Engu að síður hefur maður
steklega á tilfinningunni að rétt
eins og viðurinn sem rekur fyrir
tilviljun að landi á austurströnd
Íslands, séu sönnunargögnin sem
hér eru grafin upp, langt að komin
og aðeins notuð eftir eigin höfði
heimamanna.“ (les. dómnefndar-
innar).
Það er ljóst að Háskóli Íslands
ber ábyrgð á því að fyrrgreindu
dómnefndaráliti var komið í hend-
ur fjölmiðla. Hver sem tilgangur-
inn var með því að rjúfa trúnað við
umsækjendur er ljóst að þeir hafa
skaðast. Það er skylda Háskóla Ís-
lands að biðja umsækjendur op-
inberlega afsökunar á þessum
vinnubrögðum.
Hlutur Morgunblaðsins er
blaðinu ekki samboðinn. Á því
hvílir sú skylda að rétta hlut þess
fólks sem blaðið átti þátt í að
sverta með því að birta valda
óhróðurskafla úr þessu dæmalausa
áliti.
Blaðið hefur með viðtali við dr.
Margréti Hermanns Auðardóttur
gefið henni tækifæri til að skýra
sitt mál. Dr. Bjarni Einarsson og
Steinunn J. Kristjánsdóttir liggja
óbætt hjá garði.
Einkavinavæðing út
yfir gröf og dauða
Hrafnkell
A. Jónsson
Trúnaður
Hver sem tilgangurinn
var með því að rjúfa
trúnað við umsækj-
endur þá er ljóst að þeir
hafa skaðast, segir
Hrafnkell A. Jónsson.
Það er skylda Háskóla
Íslands að biðja um-
sækjendur opinberlega
afsökunar á þessum
vinnubrögðum.
Höfundur er héraðsskjalavörður á
Egilsstöðum.
VERSLUNIN
Laugavegi 52, s. 562 4244.
Brúðhjón
A l l u r b o r ð b ú n a ð u r - G l æ s i l e g g j a f a v a r a - B r ú ð h j ó n a l i s t a r