Morgunblaðið - 18.09.2002, Qupperneq 26

26 MIÐVIKUDAGUR 18. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Á LEIÐTOGAFUNDISameinuðu þjóðanna umsjálfbæra þróun semhaldinn var í Jóhannes-
arborg í Suður-Afríku komu fram
áhyggjur af því að þau háleitu
markmið sem sett voru í fram-
kvæmdaáætlun fundarins um að
fækka þeim sem búa við fátækt um
helming fyrir árið 2015, fækka þeim
sem ekki hafa aðgang að drykkjar-
vatni og þeim sem ekki búa við við-
unandi hreinlætisaðstæður, næðust
ekki í Afríku vegna þess hvað al-
næmi herjar á íbúa álfunnar af
miklum þunga. Þessar áhyggjur
eru ekki að ástæðulausu því ástand-
ið í mörgum löndum sunnanverðar
Afríku er hrikalegt og fer nær alls
staðar versnandi. Sumir hafa geng-
ið svo langt að segja að svarti kyn-
stofninn sé í hættu.
Talið er að um 40 milljónir manna
í heiminum öllum séu nú smitaðir af
HIV-veirunni, en yfir 25 milljónir af
öllum þeim sem eru smitaðir búa í
Afríku. Yfir 10 milljónir barna í
sunnanverðri Afríku hafa misst
annað eða báða foreldra sína úr al-
næmi og búist er við að þessi tala
verði komin upp fyrir 20 milljónir
árið 2010.
Meðalaldur íbúanna
er kominn niður í 47 ár
Opinberar tölur um tíðni alnæmis
í Afríku eru dálítið á reiki og margir
telja að útbreiðsla sjúkdómsins sé
mun meiri en opinberar tölur
herma. Samkvæmt tölum Samein-
uðu þjóðanna er ástandið verst í
Botswana, Zimbabwe, Lesotho,
Swazilandi, Namibíu, Zambíu og S-
Afríku. Í öllum þessum löndum er
yfir 20% íbúa á aldrinum 15-49 ára
HIV-jákvæðir. Á einstökum svæð-
um er yfir helmingur íbúanna smit-
aður. Rannsókn sem gerð var í
Zimbabwe leiddi í ljós að á sumum
svæðum í landinu var hlutfall smit-
aðra 26-71%. Um 86% gleðikvenna í
höfuðborginni, Harare, var smitað-
ur af HIV.
Meðalaldur íbúa í sunnanverðri
Afríku hefur lækkað mikið á síðustu
árum. Hann er núna um 47 ár, en
talið er að hann væri 62 ár ef al-
næmi væri ekki til staðar í álfunni. Í
Botswana, þar sem ástandið er lík-
lega einna verst, eru lífslíkur núna
svipaðar og þær voru í kringum
1950 eða um 36 ár.
Árið 2001 létust um 360 þúsund
manns úr alnæmi í Suður-Afríku og
um 200 þúsund í Zimbabwe, en í
Zimbabwe búa tæplega 12 milljónir
manna.
Fáfræði og ábyrgðarleysi í kynlífi
á stóran þátt í mikilli útbreiðslu al-
næmis í Afríku. Milljónir manna
vita ekki hvernig sjúkdómurinn
smitast. Þessi fáfræði ásamt al-
mennt veikri stöðu kvenna á stóran
þátt í því að stúlkur sem ekki
þekkja smitleiðir sjúkdómsins eru í
mun meiri hættu að smitast en
drengir. Á sumum svæðum Afríku
eru stúlkur í 5-6 sinnum meiri
hættu á að fá sjúkdóminn en dreng-
ir.
Dregur úr skólagöngu barna
Alnæmisfaraldurinn í Afríku hef-
ur víðtæk áhrif á samfélögin. Til
dæmis hefur víða dregið úr skóla-
göngu barna. Mörg börn sem misst
hafa annað eða báða foreldra sína
neyðast til að hætta í skóla og fara
að vinna. Sum þessara barna standa
fyrir heimilum eftir að foreldrarnir
eru fallnir frá. Áhugi barna á skóla-
göngu minnkar einnig þegar stuðn-
ingur frá foreldrum er ekki lengur
fyrir hendi. Dæmi eru um það í
sumum ríkjum Afríku að 20-36%
færri börn sæki núna skóla en var
fyrir nokkrum árum. Verst kemur
þetta niður á stúlkum en skóla-
ganga þeirra er almennt minni en
drengja.
Sjúkdómurinn reynir ein
ið á skólakerfið en árle
margir kennarar úr alnæ
dæmi má nefna að á fyrstu
uðum ársins 1998 létust 1.2
arar úr alnæmi í Zambíu
helmingi meira en árið á
mörgum löndum Afríku d
lega fleiri kennarar en út
eru.
Ekki þarf að hafa mörg
hvaða áhrif það hefur á fra
Afríkuríkjum þegar dr
skólagöngu. Þetta gerir lík
una gegn alnæmi að nok
erfiðari því að víða hefur v
mikil áhersla á að fræða ne
skólum um alnæmi og hver
er að verjast því.
Dregur úr hagvex
af völdum alnæm
Alnæmi hefur víðtæk
efnahagslíf Afríku. Hag
þeim löndum sunnanverðr
þar sem mest er um alnæm
talsvert minni vegna áhr
dómsins. Því hefur verið
hagvöxtur í S-Afríku, lang
ríki álfunnar, verði 17%
næsta áratug en hann hefð
Afríka er þjök
völdum alnæ
Um 40 milljónir manna eru smitaðar af
HIV-veirunni, en þar af búa um 25 milljón
Afríku. Yfir 10 milljónir barna í sunnanve
Afríku hafa misst annan eða báða foreldra s
alnæmi. Egill Ólafsson kynnti sér þann va
sem blasir við Afríku af völdum alnæmi
Alnæmisfaraldurinn í Afríku reynir mikið á heilbrigðiskerfið í
álfunnar, sem víðast hvar er vanþróað. Í S-Afríku hefur þess ver
ist að ófrískar konur, sem eru HIV-jákvæðar, fái ókeypis lyfjam
„ÞAÐ er ekkert til jafn hræðilegt
og horfa upp á ættingja sinn
deyja úr alnæmi. Þjáningar sjúk-
lingsins eru svo óskaplegar og
maður getur ekkert gert.“ Þetta
segir Emma Ossa Sebusi, þrítug
kona frá Jóhannesarborg í S-
Afríku, en hún býr núna í Mpu-
malanga-héraði þar sem mikið er
um alnæmi. Hún missti bróður
sinn úr alnæmi fyrir 10 mánuðum.
Hann var aðeins 25 ára þegar
hann dó.
Georg, bróðir Emmu, greindist
með alnæmi þegar hann var 19
ára. „Hann greindist með alnæmi
árið 1997, en hann sagði engum
frá því; ekki foreldrum sínum,
mér eða systur minni. Það var svo
í ágúst á síðasta ári að við átt-
uðum okkur á því að eitthvað
mikið var að því að hann var allt-
af veikur. Þá sagði hann okkur
loksins frá því að hann væri með
alnæmi og að hann væri búinn að
vita það í fjögur ár.
Í september var hann orðinn
svo veikur að hann gat ekki
hreyft sig hjálparlaust. Hann var
sendur á sjúkrahús en þar var
ekkert hægt að gera fyrir hann.
Við tókum hann því heim aftur.
Hefur þú einhvern tímann horft
upp á sjúkling deyja úr alnæmi?“
spyr Emma blaðamann sem svar-
ar neitandi.
„Það er hræðilegt. Það er ekk-
ert til jafn hræðilegt og horfa upp
á ættingja sinn deyja úr alnæmi.
Þjáningar sjúklingsins eru svo
óskaplegar og maður getu
ert gert. Það eina sem við
gert var að veita honum á
stuðning.“
Emma sagði að bróðir s
hefði verið yndisleg mann
„Hann var blíður en dálíti
inn. Honum gekk vel í skó
var í ágætri vinnu. Eftir a
veiktist breyttist hann. Vo
brigðin og örvæntingin le
Hræðilegt að horfa
upp á sjúkling
deyja úr alnæmi
Morgunblaðið/Viv
Emma segir að bróðir si
þjáðst mikið áður en han
ÚTSPIL ÍRAKA
Þeirri yfirlýsingu Íraksstjórnar aðhún sé reiðubúin að fallast „skil-
yrðislaust“ á að vopnaeftirlitsmenn
Sameinuðu þjóðanna komi aftur til
Íraks ber að fagna en jafnframt taka
með mikilli varúð. Því miður gefur
reynsla undanfarinna ellefu ára lítið
tilefni til bjartsýni.
Við lok Persaflóastríðsins árið 1991
var það meginatriði vopnahléssam-
komulagsins að Írökum væri óheimilt
að þróa og eiga gjöreyðingarvopn og
að eyða bæri þeim gjöreyðingarvopn-
um, sem þegar hefðu verið smíðuð,
undir alþjóðlegu eftirliti. Á árunum
1991–1998 var unnið mikið starf á
vegum UNSCOM, vopnaeftirlits
Sameinuðu þjóðanna, og Alþjóða-
kjarnorkumálastofnunarinnar (IA-
EA) við að kortleggja vopnaþróun
Íraka, hafa uppi á vopnabirgðum og
eyða þeim. Allt frá upphafi reyndu
Írakar að tefja, trufla og hindra þetta
starf. Þrátt fyrir það var miklu magni
efnavopna og lífefnavopna eytt, svo
og eldflaugum og búnaði til smíði
kjarnorkuvopna.
Árið 1998 var hins vegar svo komið
að vopnaeftirlitsmönnum var ekki
vært lengur í Írak. Stjórn Saddams
krafðist þess að hafa áhrif á samsetn-
ingu hópa vopnaeftirlitsmanna og
vildi meina þeim að sinna störfum
sínum á ákveðnum svæðum. Þetta
ásamt öðru leiddi til að vopnaeftir-
litsmennirnir yfirgáfu landið og Írak
voru settir úrslitakostir. Þegar ekki
var orðið við þeim hófu Bandaríkja-
menn og Bretar loftárásir í desember
1998.
Á þeim tíma sem síðan er liðinn
hefur enn ekki náðst samkomulag um
endurkomu vopnaeftirlitsmanna,
ekki síst vegna ýmissa skilyrða sem
Írakar hafa sett fyrir endurkomu
þeirra en einnig vegna þess að ríkin,
sem eiga fastafulltrúa í öryggisráði
SÞ, hafa ekki verið sammála um leið-
ir.
Vopnaeftirlit á borð við það sem
átti sér stað í Írak er flókið og vanda-
samt starf ef sá sem eftirlit er haft
með er staðráðinn í að leyna því sem
hann er að gera. Íraksstjórn hefur nú
haft á fjórða ár til að fela slóðina.
Írakar hafa til þessa ekki sýnt
neinn vilja til að standa við vopna-
hlésskilmálana frá 1991, þrátt fyrir
efnahagslegar refsiaðgerðir, sem
hafa kostað landið rúma 100 milljarða
dollara í töpuðum olíutekjum.
Þrátt fyrir það verður að láta reyna
á samningsvilja Saddams Husseins
eina ferðina enn. Hins vegar er nauð-
synlegt að öryggisráð Sameinuðu
þjóðanna geri skýrar kröfur til Íraka
um hvaða skilyrði þeir verða að upp-
fylla hvað vopnaeftirlitið varðar. Það
má ekki gerast að blekkingaleikur ár-
anna 1991–1998 hefjist að nýju.
VIÐHORF TIL MENNTUNAR
Athyglisverðar upplýsingarbirtust í Morgunblaðinu í gærum skólasókn 16–20 ára ung-
menna eftir landshlutum. Í ljós kem-
ur að umtalsverður munur er á því
hversu hátt hlutfall þessa aldurshóps
er í skóla eftir því hvar á landinu er
borið niður. Þannig sækja aðeins 80%
16 ára ungmenna á Suðurnesjum
dagskóla, en landsmeðaltal er um
90%, og ef litið er á 20 ára ungmenni
skera Suðurnes og Vestfirðir sig úr,
þar sem undir 40% árgangsins sækja
skóla en landsmeðaltalið er tæp 50%.
Það er full ástæða til að rannsaka
hvað liggur að baki þessum mun á
milli landshluta og reyna að bregðast
við þar sem staðan er verst. Það ligg-
ur í augum uppi að landshluti þar sem
menntunarstig verður lægra en ann-
ars staðar hlýtur óhjákvæmilega að
dragast aftur úr hvað alla þróun
varðar. Menntun er lykillinn að líf-
legu menningarlífi, góðri þjónustu,
öflugri framleiðslu og lífsgæðum –
hvorki einstök ríki né einstakir lands-
hlutar mega við því að dragast aftur
úr í hinni hörðu alþjóðlegu sam-
keppni.
Hugsanlega er ein skýringin á lítilli
skólasókn á Vestfjörðum og Suður-
nesjum að þar er undirstöðuatvinnu-
greinin, sjávarútvegurinn, sterk og
auðvelt fyrir ungmenni að fá vinnu
við hana. Ennþá eru litlar menntun-
arkröfur gerðar til stórs hluta þeirra,
sem starfa við sjávarútveginn, þótt
talsverð breyting hafi orðið á mennt-
un stjórnenda og sérfræðinga í grein-
inni. Haldgóð menntun er hins vegar
undirstaða nýsköpunar, þróunar og
gæða í sjávarútveginum eins og öðr-
um atvinnugreinum og umhugsunar-
efni fyrir forsvarsmenn sjávarút-
vegsfyrirtækja hvort ein leiðin til að
efla menntun í héraði er ekki einmitt
að þeir geri meiri kröfur til mennt-
unar starfsfólks síns.
Það viðhorf til menntunar, sem Ei-
ríkur Hermannsson, fræðslustjóri í
Reykjanesbæ, lýsir í Morgunblaðinu
í gær, er vafalaust ein ástæða þess að
menntun ungmenna á stundum undir
högg að sækja, ekki bara í einstökum
landshlutum, heldur á Íslandi al-
mennt: „Mér segir svo hugur um að
ástæða þess að krakkarnir sækja
svona mikið í vinnu endurspegli
hugsanlega þann lífsstíl sem hér við-
gengst. Við þekkjum dæmi þess að
unglingar hafa skráð sig í fjölbrauta-
skólann en eru jafnframt í vinnu
vegna þess að þau eru að kaupa bíl
eða eitthvað álíka. Þau reka sig síðan
á að þau ná ekki að sinna náminu og
flosna jafnvel upp úr námi.“
Það kann að vera freistandi að
grípa strax þau lífsgæði, sem fólk
getur veitt sér með því að byrja að
vinna fljótlega að loknu grunnskóla-
námi eða jafnvel strax samhliða
grunnskólanum. Menntunin verður
hins vegar að vera í fyrsta sæti ef fólk
vill tryggja sér raunveruleg lífsgæði
til framtíðar. Sá sem aflar sér ekki
framhaldsmenntunar á það frekar á
hættu að staðna, bæði í starfi og
tekjum, en sá sem lætur skólann
ganga fyrir og byrjar seinna að afla
tekna. Það er ekki sízt á ábyrgð for-
eldra að útskýra þessar staðreyndir
fyrir börnum sínum og hvetja þau til
að tryggja sér góða undirstöðu fyrir
lífsbaráttuna.