Morgunblaðið - 17.11.2002, Blaðsíða 26

LISTIR
26 SUNNUDAGUR 17. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Á
dögunum voru hér staddir
forstöðumenn leikminjasafna
á Norðurlöndunum. Und-
irritaður átti þess kost að
hitta nokkra þeirra að máli
meðan á dvöl þeirra stóð og
spyrja út í starfsemina. Ekki
stóð á svörunum og var greinilegt að allir
höfðu brennandi áhuga á efninu og töldu starf-
semi stofnunar sinnar ómissandi til varðveislu
þess arfs sem leikstarfsemi á hverjum tíma
skilur eftir sig.
Ekki skal dregin fjöður yfir það hér að sjálf-
ur hef ég efast um tilgang þess að geyma minj-
ar um gengnar leiksýningar, s.s. leikmuni,
búninga o.þ.h., og bent á því til staðfestu að
leiklistin sé list augnabliksins og andrúmsloft-
inu sem skapast í leikhúsinu á vel heppnaðri
leiksýningu verði ekki tappað á glös og viðrað
aftur hundrað árum
síðar. Þessi grund-
vallarþáttur í eðli lif-
andi leiklistar verður
ekki varðveittur og
ástæðulaust að sýta
það. Vissulega er
hægt að varðveita
heimildir um útlit sýninga, leikmynd, búninga
og sviðsetningu og með nútímatækni er hægur
vandinn að útbúa sæmilega vandaða mynd-
bandsupptöku af sýningum til að veita fram-
tíðarkynslóðum hugmynd um leikstíl og blæ-
brigði í leik einstakra leikara á sviði.
Leikminjasöfnin á Norðurlöndunumeiga sér flest hver mjög langa sögusem nær allt aftur á 18. öld þótt form-leg stofnun safnanna hafi ekki orðið
fyrr en á þriðja áratug síðustu aldar. Leik-
minjavarðveisla á Íslandi hefur aldrei verið
stofnsett af opinberri hálfu en fáeinir ein-
staklingar, s.s. Lárus Sigurbjörnsson, Har-
aldur Björnsson og Lárus Pálsson, hafa skilið
eftir sig umtalsverð söfn af handritum, ljós-
myndum, leikmunum og fleiru slíku. Bókasöfn
einstaklinga hafa einnig innihaldið útgáfur af
leikritum sem sum hver hafa ratað á Lands-
bókasafnið eftir andlát viðkomandi. Opinberu
leikhúsin þrjú, Þjóðleikhúsið, Leikfélag
Reykjavíkur og Leikfélag Akureyrar, hafa
einnig varðveitt handrit, ljósmyndir, leikmuni,
búninga o.þ.h. þótt sú varðveisla sé býsna göt-
ótt á köflum og nái engan veginn yfir alla sögu
viðkomandi leikhúsa. Jafnvel Þjóðleikhúsið
getur alls ekki státað af fullkomnu safni heim-
ilda um hverja sýningu sem þar hefur farið á
svið, jafnvel ekki þar sem um frumuppfærslur
á íslenskum verkum hefur verið að ræða. Þó
er skipulag og aðgengi að handritum, leik-
skrám og ljósmyndum sýnu best í Þjóðleik-
húsinu. Þar er einnig gott úrklippusafn prent-
aðra greina úr dagblöðum og tímaritum frá
síðustu áratugum.
Þegar litið er víðar um sviðið og spurt um
heimildir um leiksýningar utan þessara
þriggja stofnana verður fátt um svör. Leik-
hópar sem hafa komið og farið í áranna rás eru
gersamlega horfnir af yfirborði jarðar. Einu
heimildirnar sem eftir standa eru umsagnir
gagnrýnenda í dagblöðum og tilfallandi ljós-
myndir sem geymdar eru á ljósmyndasöfnum
dagblaða eða í einkaalbúmum aðstandenda
sýninganna. Frumsamin handrit leikrita finn-
ast ekki lengur, höfundarnir eiga kannski ein-
tak, kannski ekki, og tilviljun háð hvort ein-
hver hefur hirt um að halda handriti til haga
eftir að sýningum lauk. Heimildargildi þeirra
handrita sem fyrirfinnast er oft nokkuð tak-
markað þar sem það er gjarnan úr safni höf-
undarins og í það vantar allar breytingar sem
urðu á verkinu meðan á æfingum stóð og því
er handritið alls ekki rétt heimild um þann
texta sem á endanum var leikinn. Það er þó
snöggtum betra að hafa aðgang að slíku hand-
riti en engu.
Fyrir fræðimenn sem hyggjast rannsakaíslenska leiklist síðustu 30 ára, tímabil-ið 1970–2000, er söfnun heimilda ogupplýsinga hreinasta martröð ef skoða
á annað en sýningar stofnanaleikhúsanna og
jafnvel þar er efniviðurinn takmarkaður.
Útgáfa leikrita hefur alla tíð verið tilvilj-
anakennd og dapurleg staðreynd að fæst
þeirra leikrita sem sviðsett hafa verið hafa
verið gefin út á prenti. Það er þó eini mögu-
leiki þeirra miðað við núverandi aðstæður að
fá varanlegan geymslusess á Landsbókasafni
þar sem skilaskylda til safnsins nær eingöngu
til prentaðs máls og algjörlega undir hælinn
lagt hvort leikrit hafa verið prentuð eða ekki.
Á fyrri hluta 20. aldar var útgáfa leikrita í
meiri blóma en síðar, þótt hlálegt sé að mörg
útgefinna leikrita frá þeim tíma voru aldrei
leikin, enda skrifuð sem bókverk til aflestrar
og sum hver afleit leikhúsverk.
Einn er þó sá aðili sem hvað lengst hefurgengið í söfnun leikhandrita án þess aðhljóta til þess nokkurn styrk eða sér-stakan stuðning. Það er Bandalag ís-
lenskra leikfélaga sem hefur á undanförnum
árum komið sér upp besta safni leikhandrita,
íslenskra og þýddra, sem fyrirfinnst hérlendis
og allt í þeim tilgangi að auðvelda aðgang
áhugaleikfélaganna að leikhandritum. Banda-
lagið nýtur takmarkaðrar fjárveitingar árlega
og hefur einn og hálfan starfsmann á sínum
snærum. Meginhlutverk skrifstofu bandalags-
ins er að vera umbjóðanda sínum, áhugaleik-
félögunum í landinu, innan handar um ráðn-
ingu leikstjóra, útvegun leikrita til flutnings
og ýmislegt annað er lýtur að starfsemi leik-
félaganna. Þrátt fyrir miklar annir á skrifstof-
unni hefur tekist að koma upp áðurnefndu
safni sem nánast allt er tölvutækt og því til-
tölulega einfalt að nálgast handrit að þeim
leikritum sem þar eru til staðar. Bandalagið er
þó hvorki bundið neinni skyldu um söfnun
handrita né varðveislu þeirra og því algjörlega
undir stjórn þess komið hvernig með þetta
verður farið.
Útgefendur hafa sýnt leikritaútgáfu lítinn
áhuga og eru vafalaust ýmsar skýringar á því.
Skylda þeirra við íslenska leikritahöfunda er í
sjálfu sér engin og þeim í sjálfsvald sett hvort
þeir sjá ástæðu til að gefa út leikrit. Helstu
mótbárur útgefanda hafa verið að leikrit selj-
ist lítið sem ekkert og hefur verið vænlegast
að freista þeirra með samstarfi leikhúsanna
við grunnskólana og/eða framhaldsskólana
þar sem nýtt leikrit hefur verið tekið inn á
námskrá og nemendum gert skylt að lesa
verkið og sjá sýninguna sem hluta af íslensku-
námi sínu. Þá sjá útgefendur möguleika á sölu
nokkur hundruð eintaka. Í slíkum tilfellum er
leikhúsið þó búið að vinna markaðsstarfið fyr-
ir útgefandann og gæti því sem hægast gefið
leikritið út sjálft í einfaldri útgáfu og selt skól-
unum beint. Hér er umhugsunarefni að aðeins
eitt leikrit kemur út í bókarformi fyrir þessi
jól og á kostnað útgefandans sjálfs. Það er dr.
Jón Viðar Jónsson leiklistarfræðingur sem
gefur sjálfur út þýðingu sína á tveimur leik-
ritum Jóhanns Sigurjónssonar, Rung lækni og
Skugganum. Jón Viðar er jafnframt einn ötul-
asti talsmaður þess að hér verði sett á fót leik-
minjasafn og sér því vel meðvitandi um gildi
þess að gefa út leiktexta.
Fyrir nokkrum árum tók Borgarleik-húsið upp þá stefnu að prenta í leikskrátexta allra leikrita sem það flytur og áleikhúsið heiður skilinn fyrir þetta
framtak. Nú hefur heyrst að þessi framtaks-
semi verði brátt skorin niður ef ekki fæst við-
unandi fjárveiting til rekstrar leikhússins.
Segja má að með því að prenta alla leiktexta
hafi metnaður til góðra verka borið leikhúsið
ofurliði en það væri sannarlega eftirsjá að því
ef hætt yrði að prenta texta frumfluttra ís-
lenskra verka. Þrátt fyrir ríflega tvöfalt hærri
fjárveitingu en Borgarleikhúsið hefur Þjóð-
leikhúsið ekki gert þetta fyrr en allra síðustu
misseri er leiktextar nýrra íslenskra verka
hafa verið prentaðir á vegum leikhússins.
Minna má það heldur varla vera.
Forstöðumenn norrænu leikminjasafnanna
voru sammála um hversu mikilvægt það væri
að leikhús og leikhópar væru bundnir skila-
skyldu svo söfnin yrðu vettvangur fyrir fræði-
menn til rannsóknarstarfa á leiklistarsviðinu.
Á sama hátt og Landsbókasafnið gegnir einn-
ig hlutverki háskólabókasafns mætti hugsa
sér að leikminjasafn væri rekið í nánum
tengslum við leiklistardeild Listaháskólans
enda bendir margt til að kennsla í leik-
húsfræðum verði tekin þar upp fyrr en seinna.
Ef íslensk leiklist á að njóta þar jafnræðis við
hina alþjóðlegu strauma verður að vera til
staðar skipulagður aðgangur að upplýsingum
um íslenska leiklist. Það er brýnt verkefni.
Hverfur leiklistin jafnóðum?
AF LISTUM
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Líkön af leikmyndum heyra nánast fortíðinni til. Nú eru leikmyndir tölvuteiknaðar.
Ég velti því stundumfyrir mér hvort saganaf JK Rowling sésönn. Hvort hún hafi
virkilega párað fyrstu Harry
Potter-bókina með hálf-
ónýtum penna á servíettur á
kaffihúsum af því að hún hafði
þá ekki efni á því, einstæð
móðirin, að kynda íbúðina
sína. Nú er alls ekki ætlunin
að þykjast vita betur en þeir
fjölmiðlar sem flytja okkur
reglulega fréttir af lífshlaupi
þessa snjalla metsöluhöf-
undar, en mér finnst samt sem
áður athyglisvert að staldra
aðeins við þetta nútímalega
öskubuskuævintýri – sem á
sér reyndar fjöldann allan af
hliðstæðum. Til dæmis voru
margar Hollywood-stjörnur
„ósköp venjulegt“ fólk áður en
þær skutust upp á himininn.
Brad Pitt keyrði limósínu,
kona hans Jennifer Aniston
var gengilbeina og Madonna
seldi kleinuhringi í sölubás á
Times Square – það er okkur
að minnsta kosti sagt.
Það virðist af einhverjum
ástæðum fara vel í fólk að
heyra að þeir sem njóta af-
burða velgengni hafi ekki allt-
af haft það svona flott. Að þeir
hafi nú þurft að hafa svolítið
fyrir þessu öllu saman, en ekki
bara fæðst með silfurskeið í
munni og fengið allt upp í
hendurnar. Kannski stafar
þetta af því að fólk vill halda í
þá trú að maðurinn uppskeri
eins og hann sáir, eða af því að
slíkar sögur gefa fólki von um
að það eigi ef til vill sjálft sam-
bærileg tækifæri. Í ölli falli
liggur ákveðin samúð og að-
dáun með fólki sem hefur
þurft að hafa mikið fyrir því að
komast þangað sem það er
statt í lífinu. Þetta vita mark-
aðssnillingarnir sem eiga stór-
an þátt í velgengni Harry
Potter-bókanna. Og hvort sem
JK Rowling var staurblönk
einstæð móðir sem var oft kalt
áður en hún varð metsöluhöf-
undur eða ekki, þá er auðvelt
að sjá í hendi sér að slík saga
virkar vel á mannskapinn.
Og nú er hún með ritstíflu.
Heimurinn bíður með öndina í
hálsinum eftir fimmtu bókinni.
Hvar er hún? „Hún er orðin
svo spillt,“ segir breska slúð-
urpressan, „orðin rík, komin
með mann. Uss, henni er alveg
sama um lesendur sína. Aum-
ingja börnin.“ Og ævintýrið
snýst upp í andhverfu sína.
Samúðin með öskubusku hvarf
um leið og hún steig upp úr
öskustónni. Þá er spurning
hvort þær kröfur sem gerðar
eru til Rowling stafi ekki ein-
mitt af því að persóna hennar
var markaðssett ásamt leik-
föngunum, búningunum, spil-
unum og öllu því. Fæstir rit-
höfundar verða fyrir slíku og
eru mestmegnis látnir í friði
þegar þeir stíflast – andleysi
þeirra er að minnsta kosti ekki
fastur liður á síðum slúð-
urdálkanna.
Hvað fortíð Hollywood-
stjarnanna varðar þá virðist
ekki síður mikilvægt að koma
því á framfæri að þær hafi
unnið fyrir sínu. Sé hægt að
finna eitthvað í fortíð stór-
stjörnunnar sem Jón og
Gunna geta samsamað sig við
er því hampað í kynningarefni
og viðtölum við viðkomandi.
Og hvort sem þetta er tilraun
til réttlætingar af hendi þeirra
sem hafa það svo margfalt
betra en flestallir aðrir, eða
hreint og klárt markaðsbragð,
þá er þetta góð leið til að fá al-
menning til að „líka vel við
sig“.
Slíkar sögur eiga líka klár-
lega sinn þátt í því að viðhalda
hugmyndinni um ameríska
drauminn. Sú hugmynd er í
raun sambærileg við ævintýrið
um öskubusku og gengur út á
það að einhver sem á ekki
neitt eignast einhver ósköp. Í
Bandaríkjunum er mikil
áhersla lögð á að hugmyndin
um ameríska drauminn lifi
góðu lífi á meðal fólks. Að fólk
trúi því að samfélagið sé þann-
ig úr garði gert að hver einasti
einstaklingur geti náð langt
með dugnaði og elju. Að allir
hafi tækifæri til að öðlast virð-
ingu, frægð og ríkidæmi. Þess-
ari hugmynd er hampað í
skólakerfinu, í þjóðfélags-
umræðunni og ekki síst í
bandarískri dægurmenningu,
en hún kemur ósjaldan við
sögu í bandarískum kvik-
myndum eins og flestir
þekkja. Og svo vel hefur tekist
til að stór hluti Bandaríkja-
manna trúir af öllu hjarta á
ameríska drauminn. Ég hef
átt í merkilegum rökræðum
við bandaríska vini mína,
skynsamt og vel menntað fólk,
sem halda því fram án þess að
hika að hver einasti Banda-
ríkjamaður gæti orðið forseti
ef hann legði sig nógu duglega
fram. Aðstæður þær sem fólk
fæðist inn í, kyn og kynþáttur
eiga ekki að hafa nein áhrif,
þetta snýst allt um dugnað,
hæfni og vilja einstaklingsins.
(Ergo; hvítir karlmenn af góð-
um efnum eru duglegri, hæfari
og viljasterkari en allir aðrir.)
En svo vikið sé aftur að
öskubuskunni Rowling, sem
nú um stundir nýtur ekki
meiri samúðar en vondu stjúp-
systurnar úr sama ævintýri,
þá má sjá fleiri nútímalega
þræði í þeirri nútímalegu út-
gáfu af öskubusku sem saga
hennar er. Í gamla ævintýrinu
var það prinsinn sem bjargaði
henni og gerði allt gott en í
sögu Rowling var það hún sjálf
sem bjargaði sér. Ég veit að
Harry Potter-aðdáendur vona
að hún nái sér á strik bless-
unin og að konungsdjásnin og
prinsinn hætti að þvælast fyrir
henni. En markaðsfræðing-
arnir sem skópu/miðluðu sögu
hennar hefðu svo sem átt að
sjá þetta fyrir, því nútímaleg
öskubuska verður náttúrlega
að nútímalegri prinsessu. Og
henni segir enginn fyrir verk-
um.
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Jóra
Af nútíma
öskubuskum
bab@mbl.is