Morgunblaðið - 07.01.2003, Blaðsíða 14

Magnús Gunnarsson
Bankarnir eru sameinaðir vorið 2000 og hinn
sameinaði banki, Íslandsbanki-FBA, byrjaði að
starfa 2. júní árið 2000.
Það var ákveðin óánægja hjá einhverjum eig-
endum með skiptahlutföllin Íslandsbankameg-
in, aðallega munu slíkar raddir hafa heyrst frá
fulltrúum lífeyrissjóðanna, en þeir fóru þó ekki
hátt með þá óánægju sína. Samkvæmt skipta-
samningnum fékk FBA 0,76905 hluti í nýja fé-
laginu fyrir hvern sinn hlut í FBA og hluthafar í
Íslandsbanka fengu 1,32416 hluti í nýja félaginu
fyrir hvern sinn hlut í Íslandsbanka. Markaðs-
verðmæti bankanna í apríl 2000 var talið 67
milljarðar króna og heildarhlutafé hins samein-
aða banka var 10 milljarðar króna. Hlutafé
bankans í dag er 9,5 milljarðar króna, því það
hefur verið fært niður um 500 milljónir króna og
nú í byrjun árs 2003 verður það fært niður um
aðrar 400 milljónir króna og verður því 9,1 millj-
arður króna. Markaðsvirði bankans er í dag ekki
nema um 48,2 milljarðar króna, þannig að verð-
gildi hans hefur á tveimur og hálfu ári rýrnað
um tæpa 19 milljarða króna, eða um 28%. Í
þessu sambandi er rétt að geta þess, að í apr-
ílmánuði árið 2000, þegar ákvörðun var tekin um
að sameina bankana, náði hlutabréfavísitalan
hámarki.
Orca-hópurinn aldrei leystur upp
Stærsti einstaki hluthafinn í Íslandsbanka-
FBA var FBA Holding, 100% eignarhaldsfélag
Orca S.A., með 14,64% hlut í hinum sameinaða
banka. Við sameininguna hafði verið gert ráð
fyrir að eignarhlutnum sem var í eigu Orca-
hópsins yrði skipt á milli þeirra fjögurra hópa
fjárfesta sem upphaflega mynduðu Orca-hópinn
og hver um sig ætti þannig 3–4% og stærstu
hluthafar hins sameinaða banka yrðu tveir líf-
eyrissjóðir, Lífeyrissjóður verslunarmanna og
Lífeyrissjóðurinn Framsýn, hvor með um 7%
eignarhlut.
Formlega var Orca-hópurinn þó aldrei leyst-
ur upp, vegna þess að skilmálar Scandinavian
Holding, dótturfyrirtækis Kaupþings, spari-
sjóðanna og sparisjóðabankans fyrir tæplega
3,25 milljarða króna lánveitingu til Orca, þegar
félagið keypti stóran hlut í FBA af Kaupþingi og
sparisjóðunum í ágúst 1999, heimiluðu ekki að
félagið yrði leyst upp, eins og greint var frá í
fyrstu grein.
Fljótlega eftir sameiningu kom á daginn að
Orca-hópurinn hélt áfram að kaupa bréf í Ís-
landsbanka og töldu margir að hópurinn stefndi
að auknum áhrifum í hinum sameinaða banka,
með það að markmiði að ná yfirráðum í bank-
anum.
Var ákveðnum forsvarsmönnum bankans og
hluthöfum bent á þetta og þeir varaðir við, en
hvorki var aðhafst né þessar viðvaranir teknar
alvarlega, enda fá eða engin ráð tiltæk, til þess
að koma í veg fyrir að menn keyptu hlutabréf í
Íslandsbanka á markaði. Aðrir voru rólegir í tíð-
inni, einfaldlega vegna þess að þeir höfðu fyrir
því ákveðna sannfæringu, að Orca-hópnum tæk-
ist ekki að eignast ráðandi hlut í bankanum.
Á mánuðunum frá sameiningunni við Íslands-
banka og fram til áramóta 2000–2001 og raunar
fram eftir ári 2001 vinnur Bjarni náið með Orca-
hópnum, með það fyrir augum að Orca-hópurinn
í Íslandsbanka myndi bakland hans í bankanum
og hann sé framtíðarbankastjóri bankans. Hann
reyndi eftir megni að aðstoða einstaklinga innan
Orca-hópsins á þessu tímabili, vera þeim innan
handar og semja við þá fyrir hönd bankans, þeg-
ar á þurfti að halda, en þó með þeim hætti að
þeir fengju enga þá fyrirgreiðslu sem talist gæti
óeðlileg.
Starfshættir Íslandsbanka eru m.a. þeir, að
bankaráð fær jafnan yfirlit yfir 30 stærstu
skuldara bankans og þá 10 sem eru í mestum
vanskilum. Félög, sem einstaklingar innan
Orca-hópsins áttu í eða tengdust, voru yfirleitt á
þessum listum þegar kom fram á vorið 2001 og
mikið af starfsorku Bjarna Ármannssonar fór í
það, ekki svo löngu eftir að hann tók við sem
annar forstjóri Íslandsbanka, að semja við ein-
staklinga innan Orca og félög, sem tengdust
þeim, um framlengingu á lánum, auknar trygg-
ingar, endurfjármögnun og þess háttar, til þess
að koma vanskilum í skil og var þetta gert með
vitund og vilja annarra í Íslandsbanka.
Bjarna, sem fyrrverandi forstjóra FBA og
samstarfsmanni Orca-hópsins, var auðvitað um-
hugað um að Orca-hópurinn stæði sig í hinum
nýja banka og hann hafði áhyggjur af því,
hversu daglegt brauð það var, að þessir menn
stæðu ekki í skilum. Sumarið 2001 og fram eftir
hausti eru þessi vandamál að koma stöðugt
meira upp á yfirborðið, þannig að í hreint óefni
stefnir. Hér var um að ræða ýmis félög tengd
þeim feðgum Sveini R. Eyjólfssyni og Eyjólfi
Sveinssyni, en einnig voru félög eins og Baugur,
Gaumur (eignarhaldsfélag Bónusfjölskyldunn-
ar) og Fjárfar (fjárfestingarfélag í eigu Bónus-
feðga og fleiri) ítrekað í vanskilum, en þau voru
allt annars eðlis, því vanskilin hjá þessum fé-
lögum vörðu yfirleitt í mjög skamma hríð, áður
en lánum var á nýjan leik komið í skil. Slík
skammtímavanskil munu alvanaleg í viðskipta-
lífinu.
Mest voru samt sem áður vandræðin með
vanskil FBA-Holding (dótturfélags Orca S.A.) í
Íslandsbanka vegna fjármögnunar á hluta af
bréfunum sem upphaflega voru keypt af Kaup-
þingi í FBA haustið 1999, en þegar kom fram í
september 2001, þá var ljóst að eins milljarðs
króna lán FBA-Holding í Íslandsbanka var í
vanskilum. Þegar sú staða var komin upp, var
ljóst að áhættunefnd bankans og æðstu stjórn-
endur gátu ekki lengur látið eins og ekkert hefði
í skorist.
Ekkert samráð við Kára Stefánsson
Um vorið 2001 hafði Hannes Smárason, að-
stoðarforstjóri Íslenskrar erfðagreiningar,
keypt tæplega 5% hlut í Íslandsbanka, með það
beinlínis að markmiði að starfa með Orca-hópn-
um og ná undirtökum í bankanum í samvinnu
við þá. Hannes hafði áður kynnst Jóni Ásgeiri og
starfað talsvert með honum, m.a. við uppbygg-
ingu Smáralindar. Þessi kaup Hannesar fóru
ekki hátt til að byrja með, því hlutur hans,
4,554%, var skráður á Kaupthing Luxembourg
S.A.
Hannes gerði að vísu þau reginmistök að
kaupa þessi bréf í Íslandsbanka án þess að hafa
um það sérstakt samráð við Kára Stefánsson,
forstjóra Íslenskrar erfðagreiningar, jafnframt
því sem hann samdi við Bjarna Ármannsson,
annan forstjóra Íslandsbanka, um fjármögnun á
þessum kaupum með þeim hætti, að Hannes
fékk lán í bankanum gegn veði í eignum er-
lendra eignarhaldsfélaga í eigu hans og Kára
Stefánssonar og fleiri aðila. Þessir fjármögnun-
arsamningar þeirra Hannesar og Bjarna voru
einnig gerðir án vitundar eða samþykkis Kára
Stefánssonar, forstjóra Íslenskrar erfðagrein-
ingar.
Þessi gjörningur þeirra Bjarna og Hannesar
hafði viss eftirmál, sem þó fóru aldrei hátt og
þrátt fyrir mikið uppnám og óánægju með það
hvernig að málum hafði verið staðið, voru mál
leyst í kyrrþey.
Þeir Hannes Smárason, Jón Ásgeir Jóhann-
esson og Bjarni Ármannsson tóku upp allnáið
samstarf sín á milli, eftir að Hannes hafði keypt
sig inn í Íslandsbanka fyrir hálfu öðru ári. Hann-
es Smárason gerði sér á þessum tíma ekki grein
fyrir því, hvað það gat verið pólitískt eldfimt fyr-
ir Kára Stefánsson og Íslenska erfðagreiningu,
að hann efndi til samstarfs við Orca-hópinn inn-
an Íslandsbanka, jafnvel með það að markmiði
að ná undirtökunum í bankanum.
Hannes var fremur að hugsa um hversu mik-
ilvægt það væri að vera í góðu samstarfi við
Bjarna Ármannsson, sem hafði unnið mikið að
málefnum tengdum Íslenskri erfðagreiningu
allar götur frá árinu 1997, fyrst fyrir hönd FBA
og síðar fyrir hönd Íslandsbanka.
Andrúmið í Orca-hópnum að kólna
Jón Ólafsson kom ekki mikið við sögu Orca-
hópsins á þessum tíma enda mikið erlendis. Það
voru aldrei neinir kærleikar með honum og Eyj-
ólfi Sveinssyni og lítið sem ekkert samstarf.
Raunar mun Jón Ólafsson ítrekað hafa gagn-
rýnt það hvernig Eyjólfur Sveinsson hélt á mál-
efnum Orca fyrir hönd hópsins og að minnsta
kosti í tvígang var Jón kominn á fremsta hlunn
með að segja skilið við Orca, einkum vegna
óánægju sinnar með störf Eyjólfs.
Nú var hins vegar farið að gegna sama máli
með Jón Ásgeir, hvað varðar afstöðuna til Jóns
Ólafssonar, að því er virðist, einkum vegna þess
að mennirnir virðast ekki hafa átt skap saman,
báðir sagðir skapstórir, stjórnsamir, jafnvel yf-
irgangssamir og ekki þekktir fyrir að gefa eftir
eða láta í minni pokann. Þorsteinn Már var ekki
þátttakandi í prímadonnuleik þeirra Jónanna
þótt hann sé sagður jafnskapstór og þeir, enda
löngum staddur norður á Akureyri að stjórna
einu stærsta sjávarútvegsfyrirtæki landsins,
Samherja.
Á aðalfundi Íslandsbanka-FBA árið 2001
gerðist fátt markvert annað en það, að Jón
Ólafsson kom inn í bankaráðið, en Finnbogi
Jónsson fór úr ráðinu og kunni meirihlutinn í
bankaráðinu Orca-hópnum litlar þakkir fyrir
þessa breytingu. Jón Ólafsson mun hins vegar
hafa sótt það fast að fá sæti í bankaráðinu og gat
knúið fram þá niðurstöðu í skjóli eignarhlutar
síns með stuðningi Þorsteins Más Baldvinsson-
ar.
Þeir Eyjólfur Sveinsson og Jón Ásgeir Jó-
hannesson gerðu sér fulla grein fyrir því þegar
þarna var komið sögu, að það myndi valda miklu
fjaðrafoki að Jón Ólafsson tæki sæti í bankaráði
Íslandsbanka og lögðust því gegn því. Kváðust
meira að segja vera reiðubúnir að láta reyna á
það í kosningu á aðalfundinum, hvort hann næði
kjöri. En Þorsteinn Már Baldvinsson tók af
skarið og ákvað að styðja Jón Ólafsson og því
var ekki kosið á milli manna á fundinum.
Reyndu að fá Jón Ólafsson til að selja
Fljótlega eftir það, eða strax um vorið 2001,
eru þeir Bjarni Ármannsson, Hannes Smára-
son, Jón Ásgeir Jóhannesson og Þorsteinn Már
Baldvinsson búnir að skynja svo harða pólitíska
og viðskiptapólitíska andúð á veru Jóns Ólafs-
sonar í bankaráði Íslandsbanka og eignarhlut
hans í bankanum, að þeir telja það orðið deg-
inum ljósara, að Orca-hópurinn verði að losna
við Jón Ólafsson úr sínum röðum, því ella muni
ekkert geta orðið af fyrirhugaðri yfirtöku þeirra
á Íslandsbanka. Hófust því árangurslitlar til-
raunir í þá veru að fá Jón Ólafsson til þess að
selja sinn hlut í bankanum.
Vanskil félaga sem tengjast Orca
Um vorið 2001 eru þau áform Orca-hópsins að
auka eignarhlut sinn í Íslandsbanka með það að
markmiði að eignast ráðandi hlut í bankanum
orðin mjög áberandi og gagnsæ, að margra
mati. Þá fara viðvörunarljós að kvikna víða um
kerfið, en á sama tíma eru vanskil einstaklinga
innan Orca-hópsins, félaga og fyrirtækja sem
þeim tengjast, að koma æ meir upp á yfirborðið
og héldu áfram að gera fram eftir sumri 2001.
Orca-hópurinn gætti þess jafnan að halda 3,25
milljarða láninu frá Scandinavian Holding, dótt-
urfélagi Kaupþings, frá haustinu 1999 í skilum,
því skilmálar þeirrar lánveitingar voru með
þeim hætti, að ef um vanskil væri að ræða, gat
Scandinavian Holding tekið bréfin í Íslands-
banka til sín. Hins vegar voru önnur lán Orca
vegna kaupanna á bréfum Kaupþings í FBA,
sem tekin höfðu verið í Kaupþingi og í nokkrum
sparisjóðum, í umtalsverðum vanskilum. Stór
hluti þeirra lána hafði, þegar þetta var, verið
fluttur yfir í Íslandsbanka, eða samtals um einn
milljarður króna.
Í samningnum á milli Orca og Scandinavian
Holding um 3,25 milljarða króna lánið, við upp-
haflega fjármögnun kaupanna í FBA, var
ákvæði um að verðmæti hlutabréfanna í FBA
(sem við sameiningu bankanna urðu hlutabréf í
Íslandsbanka-FBA) yrði að vera svo og svo
miklu meira en verðmæti lánsins. Ef verðmæti
bréfanna færi niður fyrir verðmæti lánsins, þá
gat Kaupþing tekið bréfin af Orca. Á þeim tíma
sem liðinn var frá sameiningu bankanna, frá
vorinu 2000 fram á haust 2001, hafði krónan
hrapað, lánið hækkað og verðmæti bréfanna í
bankanum lækkað. Þannig að þótt stóra lánið
væri ekki í vanskilum, þá voru ónógar trygg-
ingar fyrir hendi og staða Orca því í raun og
veru komin í uppnám. Þar að auki var FBA-
Holding-lánið í Íslandsbanka, upp á liðlega einn
milljarð króna, í vanskilum. Af þessum sökum
gerðist það í september 2001 að Íslandsbanki
varð að setja bankaráðsmönnum í Orca-hópnum
stólinn fyrir dyrnar, krefjast þess að þeir bættu
veð sín, kæmu með frekari tryggingar, kæmu
vanskilum í skil og efldu eiginfjárstöðu. Ótækt
þótti að bankaráðsmenn væru í hópi stærstu
vanskilamanna bankans.
Reyndu þeir í Orca að semja við Íslandsbanka
um endurfjármögnun FBA-Holding-lánsins og
að einhverju leyti Scandinavian-Holding-lánsins
og að þeir fengju það flutt í Íslandsbanka, að
minnsta kosti að einhverju leyti, en ekki var tal-
inn vera grundvöllur fyrir slíkum samningum í
Íslandsbanka og þessari málaleitan Orca-hóps-
ins var synjað. Þeir Jón Ásgeir Jóhannesson,
Jón Ólafsson og Þorsteinn Már Baldvinsson
gátu allir uppfyllt þau skilyrði sem þeim voru
sett og bætt tryggingar sínar, en Eyjólfur
Sveinsson gat það ekki.
Raunar hafði hið sama gerst árinu á undan
hvað varðaði stöðu Orca gagnvart Scandinavian
Holding, því haustið 2000 átti Hreiðar Már Sig-
urðsson, aðstoðarforstjóri Kaupþings og fram-
kvæmdastjóri Scandinavian Holding, langan og
erfiðan fund með Eyjólfi Sveinssyni, þar sem
farið var yfir stöðuna hvað varðaði samskipti
Orca við Kaupþing í Lúxemborg, sem Eyjólfur
var ábyrgur fyrir. Hreiðar Már lagði á þessum
fundi hart að Eyjólfi að semja við Kaupþing í
Lúxemborg um endurfjármögnun á hluta af
Hreggviður Jónsson
Einar SveinssonValur Valsson
Jón Ásgeir JóhannessonHannes Smárason
Bjarni Ármannsson Eyjólfur Sveinsson
Kristján Ragnarsson
Sameinaðir stöndum vér
Sömdu fyrir Íslandsbanka: Valur Valsson leiddi viðræðurnar fyrir
hönd Íslandsbanka og með honum voru þeir Kristján Ragnarsson, for-
maður bankaráðsins, og Einar Sveinsson varaformaður. Aðalágrein-
ingsefnið í viðræðunum var hver skiptahlutföllin ættu að vera.
Sömdu fyrir FBA: Bjarni Ármannsson leiddi viðræðurnar fyrir hönd
FBA en þeir Magnús Gunnarsson, formaður bankaráðsins, og Eyjólfur
Sveinsson varaformaður tóku fljótlega fullan þátt í viðræðunum og
Eyjólfur jafnvel meiri en Magnús, því hann var fulltrúi 45% eigenda.
Áætlunin sem rann út í sandinn: Hreggviður Jónsson var frambjóð-
andi til bankaráðs að undirlagi Hannesar Smárasonar, en hann dró
framboð sitt snarlega til baka, eftir að Jón Ásgeir Jóhannesson hafði
merkt Orca-hópnum framboð hans.
14 ÞRIÐJUDAGUR 7. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ