Morgunblaðið - 20.07.2003, Qupperneq 32

32 SUNNUDAGUR 20. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÁRIÐ 1966 kynnti banda-ríski sálfræðingurinndr. John Lewis Hol-land til sögunnar hiðsexhyrnda RIASEC-
líkan, sem síðan hefur verið notað
víða um lönd til grundvallar
áhugasviðskönnunum. Þær eru ár-
lega lagðar fyrir hundruð þúsunda
einstaklinga, sem standa frammi
fyrir ákvörðunum tengdum starfi,
starfsferli eða námsvali. Hérlendis
hafa áhugasviðskannanir verið not-
aðar um nærfellt 20 ára skeið. Þeir
eru því fjölmargir sem hafa tekið
þær og þekkja til þeirra.
Ásta Kristrún Ragnarsdóttir,
náms- og starfsráðgjafi, hefur tek-
ið þátt í starfi tengdu áhugasviðs-
könnunum frá því að farið var að
nota þær á Íslandi. Hún hefur lagt
þær fyrir mikinn fjölda fólks á
náms- og vinnumarkaði og túlkað
og unnið með niðurstöður þeirra.
Á þessu tímaskeiði hefur hún þró-
að aðferð við túlkun niðurstaðna,
sem miðar að því að gera þær
haldbetri og notadrýgri fyrir ráð-
þegana, en hin hefðbundna túlkun
býður upp á. Ásta kallar aðferð
þessa NemaCode og hefur hún
vakið athygli og hrifningu þeirra
sem henni hafa kynnst.
Ásta vinnur um þessar mundir
að því að tölvuvæða NemaCode að-
ferðina, með það fyrir augum að
hún geti gagnast starfsmanna-
stjórum, fræðslustjórum, ráðgjöf-
um í skólum og á vinnumiðlunum,
kennurum og öðrum þeim sem
vinna á mannauðssviði. Til að fá
staðfestingu á að hún sé á réttri
leið með hinn hugmyndafræðilega
þátt NemaCode sendi Ásta dr.
John Holland lýsingu á aðferð
sinni. Hann lýsti yfir hrifningu
sinni, sagðist vera orðinn manna-
fæla en kvaðst þó vilja hitta Ástu
og ræða frekar við hana. Því lagði
hún land undir fót, flaug vestur
um haf og hitti hinn aldna meist-
ara á heimili hans. Tíðindamaður
var fluga á vegg og fylgdist þaðan
með fundinum.
Gamli maðurinn og húsið
Dr. John Holland býr einn í
stóru, fallegu húsi í grónu hverfi í
Baltimore. Hann er að verða 84
ára gamall, en grannvaxni mað-
urinn sem tekur á móti okkur und-
ir heiðum vorhimni gæti sem best
verið 15 árum yngri. Hann er að
ná sér eftir fótbrot og eftir að hafa
boðið okkur sæti í stofu kemur
hann sér fyrir í húsbóndastólnum
og setur fæturna upp á borð. Hús-
ið ber góðum smekk eigandans
vitni, stór flygill og falleg málverk
prýða stofuna. Hafi gestir verið
feimnir og uppburðarlitlir yfir að
hitta þennan stórmeistara fræð-
anna, hverfur það eins og dögg
fyrir sólu.
Dr. Holland segir í viðvarandi
tón oft hafa komið sér í vandræði
fyrir að vera of blátt áfram og um-
búðalaus í tjáskiptum, en bætir við
að kímnigáfa sín hafi stundum
komið sér til bjargar. Það þarf
ekki að tala lengi við dr. Holland
til að skynja kímnigáfuna. Eins er
augljóst að þessi maður sem hefur
helgað krafta sína því að auðvelda
fólki að finna rétta hillu í lífinu,
fann sína réttu hillu sjálfur. Hann
er hárnákvæmur um allt sem lýtur
að fræðunum, nýtur þess að segja
frá störfum sínum og hugmyndum,
og hleypur fyrirvaralaust inn á
hliðarvegi til að hnykkja á áherslu-
atriðum. Í einni slíkri lykkju af
leið kemur fram, að eftir að hafa
tekið áhugasviðskönnun á fjórða
áratugnum hafi Holland verið ráð-
lagt að verða lögfræðingur.
„Ég hefði ekki orðið slæmur lög-
fræðingur, en ég þoldi ekki form-
festuna og að þurfa ítrekað að
skrifa langt mál um eitthvað sem
mér þótti skipta litlu máli.“
- Af hverju lagðirðu vinnusál-
fræði fyrir þig?
„Ég hafði áhyggjur af því hvað
ég ætti að vinna við,“ svarar Hol-
land að bragði og glottir við tönn.
Allar sögur hafa upphaf
Það liggur beint við að spyrja
dr. Holland fyrst um RIASEC-
líkanið og tilurð þess. Sexhyrning-
urinn virðist í fljótu bragði vera
býsna einfaldur, en hann rúmar
eigi að síður forsendur til að máta
áhugasvið fólks við viðfangsefni í
starfi. Sviðið er vinnumarkaðurinn
eins og hann leggur sig og þau
störf sem hann samanstendur af.
Ekkert smá viðfangsefni og brýnt
að flækja ekki málin um of. En
hvar byrjar sagan?
„Ég útskrifaðist sem sálfræðing-
ur árið 1942 og fór beint í herinn.
Menntunar minnar vegna fékk ég
það verkefni að ræða við nýliða, 15
mínútur hvern. Ég fyllti út yfir 2
þúsund eyðublöð fyrir jafnmarga
menn. Það var stríð og fyrri
reynsla og færni nýliðanna á ólík-
um sviðum skipti miklu máli þegar
þeim voru fundin verkefni. Öll
þessi skráningarvinna og upplýs-
ingaöflun varð til þess að ég fór að
sjá svör ólíkra einstaklinga fyrir
og taldi mig greina ákveðið mynst-
ur. Stundum þurfti ég varla að
heyra svörin! Þarna skapaðist
grunnur að því sem síðar varð til.
Eftir stríðið vann ég áfram með
áhugasvið fólks út frá starfsgrein-
um og komst þá að því að kerfið,
sem stuðst var við og unnið eftir,
var mjög stirt. Þetta voru líka tvö
aðskilin kerfi: Annars vegar
áhugasviðsgreiningartækin og hins
vegar flokkunarkerfi allra starfs-
greinanna. Mjög ruglingslegt, svo
ég ákvað að reyna að gera eitthvað
í málinu. Búa til eitt, samhæft
kerfi, sem næði til beggja þátta.
Smám saman fór ég að sjá innri
samsvörun í niðurstöðum áhuga-
sviðskannananna sem ég lagði fyr-
ir. Síðan vann ég að stórri könnun
þar sem 26 þúsund niðurstöður
áhugasviðskannana voru mataðar
inn í spánnýja ofurtölvu, svo risa-
stóra að hún gat ráðið við 26 þús-
und niðurstöður í einu!“
Hér brosir Holland breitt og
hvíslar því að í dag noti hann sjálf-
ur ekki tölvu.
„Ég er nefnilega risaeðla!“ Og
hann heldur áfram: „Á þessum
tíma var heildarmyndin ekki sýni-
leg og við unnum með tákngildi
áhugasviðanna í belg og biðu. Dag
einn var ég að vinna með nemanda
í framhaldsnámi og sagði við hann
að ég skynjaði einhverja reglu í
óreiðunni.
Við byrjuðum á R og röðuðum
áhugasviðunum eftir skyldleika.
Allt í einu vorum við komnir í
hring. Við skoðuðum innbyrðis
tengsl, andstæður og móthverfur
og allt gekk þetta upp. Hvað eig-
um við að gera við þetta? spurði
stúdentinn og ég svaraði að við
skyldum nota þetta til að flokka
allar starfsgreinarnar.
Margir halda að R sé fyrsti staf-
urinn í RIASEC-samsetningunni
af einhverri gildri, djúpri ástæðu.
Ástæðan er sú að við byrjuðum á
R.“
Og aftur kemur stríðnisglottið
góða.
„Eina stærðfræðin sem ég var
góður í var rúmfræði. Mér gekk
bölvanlega í algebru og er hand-
viss um að það var kennaranum að
kenna! Mér fannst bráðnauðsyn-
legt að smíða líkan og myndgera
kenninguna. Ég vildi ekki nota
hringformið í mitt líkan, því annað
hringlíkan var í gangi á þessum
tíma. Ég velti mikið fyrir mér hvað
táknin áttu að vera mörg og um
tíma voru þau sjö. Kunningi minn,
sem var á bólakafi í talnaspeki,
fullvissaði mig um að sex væri góð
tala og meðal annars þess vegna
varð sexhyrningurinn til.
Þetta tók allt óratíma, 10 ár eða
meir og viðtökurnar voru misjafn-
ar í byrjun.“
- Hefði eitthvað verið öðruvísi ef
þessi vinna hefði verið framkvæmd
í dag?
„Í dag er mjög erfitt að fram-
kvæma góðar rannsóknir, fólk er
orðið dauðþreytt á öllum þessum
könnunum. Skólar og aðrar stofn-
anir reyna að koma sér hjá slíku,
því átroðningurinn er svo mikill.“
- En hvað með breytta heims-
mynd? Þjóðfélagið og vinnumark-
aðurinn hefur tekið miklum breyt-
ingum síðustu áratugina. Hvað
með mælitækin og sexhyrninginn?
Nú lyftist John Holland í stóln-
um, tekur niður gleraugun og fær-
ist allur í aukana.
„Þetta er „Himinninn er að
hrynja“-kenningin … en vitið þið
hvað? Heimurinn er ekkert að
hrynja!“
Gleraugun eru komin á sinn stað
aftur.
„Félagi minn, dr. Gottfredson,
rannsakaði hlutfall starfa í flokk-
unarkerfinu okkar á hverjum ára-
tug frá þeim sjöunda og það hafa
orðið sáralitlar breytingar. Hins
vegar breytast innviðir starfa, inn-
byrðis afstaða starfa og við sjáum
ýmsar aðrar breytingar á vinnu-
markaðinum.
Breyttir tímar
Starfsfólk á heilbrigðissviði þarf
til dæmis í dag að fást við flóknar
vélar og tæki, sem voru ekki til
fyrir nokkrum árum. Bókasafns-
fræðin hefur tekið stakkaskiptum.
Við höfum þurft að endurskoða
flokkun ýmissa starfa sem hafa
tekið breytingum. En eftir stendur
þörf fólks fyrir að meta áhugasvið
sín og bera þau saman við þær
leiðir sem færar eru varðandi nám
og starf. Hitt stendur líka eftir að
RIASEC-sexhyrningurinn hefur
staðist tímans tönn.
Síðan er það þetta með hreyf-
anleikann á vinnumarkaðinum.
Einu sinni fékk fólk vinnu og hélt
sig við hana út lífið. Þetta hefur
breyst heldur betur og ég hef
skoðað hvernig fólk innan ólíkra
hópa innan RIASEC-kerfisins
tekst á við breytingar. Mér virðist
sem fólk í E- og S-hópunum standi
vel að vígi í því samhengi, en þetta
er býsna flókið mál.“
Síminn hringir, en húsráðandi
kippir sér ekki upp við það og
svarar ekki. Segir að líklega sé
verið að reyna að selja sér tölvu.
Svo heldur hann áfram:
„Ég rakst nýlega á bók um
heppni eftir breskan höfund. Mig
minnir að hún heiti Good Luck.
Hann fjallar m.a. um hvernig fólki
gengur að kljást við óvænt áföll,
eins og til dæmis að missa vinn-
una. Heppnin kemur ekki bara ut-
an frá, hún sprettur líka úr inn-
ræti og innstillingu, hvort þú hefur
vilja til að gera eitthvað í málinu.
Ég komst einu sinni upp á kant við
yfirboðara minn, svo hressilega að
deildin mín var lögð niður! Ég
lærði mikið af því að fylgjast með
hvernig starfsfólkið brást við því
að missa vinnuna og hvernig það
vann síðan úr sínum málum. Það
leit ekki vel út í byrjun en allir
fengu aðra vinnu að lokum.“
Og hvað skyldi svo höfundi
RIASEC-líkansins finnast um
NemaCode, íslensku túlkunarað-
ferðina hennar Ástu Ragnarsdótt-
ur?
Enn tekur dr. Holland niður
gleraugun.
„Þú nærð því með NemaCode að
setja í samhengi og útskýra með
skýrum hætti margt sem við höf-
um verið að fást við í gegnum tíð-
ina. Myndræna nálgunin þín er
mjög gagnleg og á vel við í dag.“
Þau Ásta og dr. Holland bresta
nú í miklar og djúpar samræður
um atriði sem setja leikmann fljót-
lega út af laginu. Örvar og pílur
eru teiknaðar og Ásta útskýrir
hvernig sú hugmynd hennar að
skipta hverjum hópi líkansins í
hægra og vinstra hvel hefur höfð-
að til þeirra sem prófin taka. Auk-
inn skilningur á forsendum líkans-
ins og því hvernig hægt er að
notfæra sér niðurstöðurnar skipti
höfuðmáli.
Dr. Holland kinkar kolli og stað-
festir að nýir tímar kalla á nýjar
aðferðir.
Hagleiksmaðurinn
Við höfum áhyggjur af því að
hinn tæplega hálfníræði fræðimað-
ur sé að verða þreyttur, en það er
öðru nær. Þegar við hyggjumst
kveðja vill hann sýna okkur húsið
og vinnuaðstöðu sína. Nú kemur á
Áhugi á áhuga
Ljósmynd/Valgeir
„Í dag er mjög erfitt að framkvæma góðar rannsóknir, fólk er orðið dauðþreytt á öllum þessum könnunum. Skólar og aðr-
ar stofnanir reyna að koma sér hjá slíku, því átroðningurinn er svo mikill,“ segir John Lewis Holland.
Ásta Ragnarsdóttir og Holland í djúpum samræðum um NemaCode.
Áhugasviðskannanir byggð-
ar á RIASEC-líkani banda-
ríska sálfræðingsins dr. John
Lewis Holland eru árlega
lagðar fyrir hundruð þús-
unda einstaklinga, er standa
frammi fyrir ákvörðunum
tengdum starfs- eða náms-
vali. Valgeir Guðjónsson og
Ásta Kristrún Ragnars-
dóttir heimsóttu Holland.