Morgunblaðið - 23.10.2003, Blaðsíða 28

28 FIMMTUDAGUR 23. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
S
AMSKIPTI Íslands og Banda-
ríkjanna voru í uppnámi fram
eftir sumri vegna deilna
ríkjanna um framtíð varnar-
stöðvarinnar og fleiri mál.
Bandaríkin höfðu þá um nokk-
urt skeið þrýst á um að róttækar
breytingar yrðu gerðar á starf-
semi varnarstöðvarinnar er
meðal annars fælust í því að orrustuþoturnar fjór-
ar, sem þar eru nú staðsettar, yrðu færðar annað.
Raunar má segja að þau sjónarmið hafi verið að
finna í bandaríska stjórnkerfinu, ekki síst innan
flughersins, allt frá fyrri hluta síðasta áratugar.
Var ákveðið með bókun við varnarsamninginn árið
1994 að fækka þotunum í fjórar. Var því þá lýst yf-
ir af hálfu Íslendinga að það væri lágmarksviðbún-
aður út frá sjónarmiði Íslands.
Vildu þoturnar burt
Sendiherra Bandaríkjanna á Íslandi tilkynnti
Davíð Oddssyni forsætisráðherra á fundi 2. maí að
til stæði að gera breytingar á starfsemi varnar-
stöðvarinnar innan nokkurra vikna. Ákveðið hefði
verið að F15-þoturnar færu frá Íslandi strax mán-
uði síðar. Eftir samtal sem Halldór Ásgrímsson
utanríkisráðherra átti við Colin Powell 6. maí var
þó ákveðið að fresta brottför vélanna þótt ákvörð-
un væri enn í gildi um að þær skyldu kallaðar burt
frá Íslandi.
Í byrjun júní kom hingað til lands sendinefnd á
vegum Bandaríkjastjórnar þar sem forsætisráð-
herra var afhent bréf frá George W. Bush Banda-
ríkjaforseta þar sem ítrekað var að Bandaríkin
vildu fara nýjar leiðir í varnarsamstarfi ríkjanna.
Elizabeth Jones, aðstoðarráðherra í bandaríska
utanríkisráðuneytinu, sagði að loknum fundinum
að Ísland væri „ákaflega náinn“ bandamaður
Bandaríkjanna og að Bandaríkin vildu finna leiðir
til að halda varnarsamstarfinu áfram „á uppbyggi-
legan hátt“.
Bréfi Bandaríkjaforseta var svarað af Davíð
Oddssyni síðar í júní, þar sem sjónarmið Íslands
voru ítrekuð, og í júlí greindi bandaríska dagblað-
ið The Washington Post frá því að málefni Íslands
hefðu verið rædd meðal helstu ráðgjafa Banda-
ríkjaforseta og áhersla verið lögð á mikilvægi þess
að leggja aukna áherslu á viðræður við íslensk
stjórnvöld.
Íslensk stjórnvöld lögðu ekki síst áherslu á að
ekki væri hægt að hefja samningaviðræður á með-
an fyrir lægi ákvörðun um að þoturnar færu á
brott. „Það er stefnt að viðræðum í náinni framtíð
en ég fyrir mitt leyti hef talið að þær viðræður eigi
ekki að hefjast fyrr en menn sjái fram á einhverja
þá lausn sem báðir gætu fellt sig við. Ég hef alltaf
talið að viðræður sem gengju út á að Íslendingar
væru í raun að taka þátt í að fjalla um ákvörðun
sem hinn aðilinn hefði þegar tekið væru viðræður
sem við ættum ekki að fara í,“ sagði forsætisráð-
herra er hann ræddi við blaðamenn 23. júlí.
Nokkrum dögum áður hafði forsætisráðherra
rætt við Condoleezu Rice, þjóðaröryggisráðgjafa
Bandaríkjaforseta, um stöðuna en hún hafði
hringt í hann að beiðni Bandaríkjaforseta.
„Bandaríkjamenn telja að þeir geti varið landið
með öðrum aðferðum með fullnægjandi hætti en
við höfum talið að svo sé ekki. Þannig að það er
einhvers staðar á þessu breiða svæði sem þarna er
á milli sem menn þurfa að finna niðurstöðu,“ sagði
forsætisráðherra á þessum fundi.
Sigur fyrir sjónarmið Íslands
Nokkrum vikum síðar eða 14. ágúst fékk Davíð
annað símtal frá Rice. Þar greindi hún honum frá
því að Bush Bandaríkjaforseti hefði afturkallað
fyrirmæli um að þoturnar færu. Ekki hefði verið
tekin endanleg ákvörðun um framtíð þeirra en
málið yrði ekki lengur skoðað einangrað heldur í
samhengi við heildarendurskoðun á uppbyggingu
herafla Bandaríkjanna, ekki síst í Evrópu, sem nú
fer fram.
„Ég er ekki að segja að endanlega hafi verið
fallið frá því að F-15-þoturnar muni fara en það
verður ekki í bráð. Þetta er mikill léttir og mikill
léttir á þeirri pressu sem verið hefur. Umræð-
urnar geta nú farið fram með eðlilegum hætti. Ég
tel að Bandaríkjaforseti hafi svarað mínu bréfi
með mjög jákvæðum hætti og hann á miklar þakk-
ir skildar,“ sagði forsætisráðherra við
Morgunblaðið eftir símtalið við Rice.
Sama dag átti Halldór Ásgrímsson
samtal við Colin Powell þar sem
ákvörðun Bandaríkjastjórnar var
formlega tilkynnt.
Það er ljóst að þessi ákvörðun Bush var mikill
sigur fyrir sjónarmið Íslendinga og ekki síður fyr-
ir Davíð Oddsson persrónulega. Háttsettir emb-
ættismenn í Washington segja að tvennt hafi ráðið
því að fallið hafi verið frá fyrri ákvörðun. Annars
vegar hið áratugalanga og trausta samband
Bandaríkjanna og Íslands og hins vegar náið og
gott samband er myndast hefur á milli forsætis-
ráðherra Íslands og Bandaríkjaforseta. Ekki síst
er það sagt vera Bandaríkjaforseta minnisstætt
að á fyrsta NATO-fundinum þar sem Bush mætti
eftir að hann tók við embætti hafi einungis tveir
þjóðarleiðtogar tekið undir málflutning hans, ann-
ars vegar Davíð Oddsson og hins vegar Vaclav
Havel þáverandi forseti Tékklands.
Frekari viðræður um framtíðarskipulag varn-
arstöðvarinnar munu nú eiga sér stað í samhengi
við þær víðtæku breytingar sem Bandaríkin
hyggjast ráðast í víðs vegar um heiminn þótt
jafnframt séu stöðugar óformlegar viðræður og
skoðanaskipti í gangi milli Bandaríkjanna og Ís-
lands.
Breytingar en ekki brotthvarf
Óháðir varnarsérfræðingar sem rætt var við í
Washington lögðu áherslu á að Ísland gegndi
áfram mikilvægu hlutverki vegna stöðu sinnar ef
horft væri fram í tímann. Einn ítrekaði sérstak-
lega nálægð Íslands við mikilvægar siglingaleiðir
yfir Atlantshafið. Sú staðreynd myndi ekki
breytast um ókomna tíð og því mikilvægt fyrir
Bandaríkin að hafa áfram viðveru á Íslandi. Ann-
ar taldi að ekki mætti gleyma því að Ísland og
Bandaríkin ættu það sameiginlegt að vera bæði
aðilar að NATO en ekki að Evrópusambandinu.
Slíkt hefði pólitíska þýðingu í framtíðinni.
Þá liggur fyrir að Ísland þjónar mikilvægum
tilgangi í hinu hernaðarlega samhengi NATO
enda má segja að hvergi sé betra að fylgjast með
kafbátaumferð á Atlantshafi en frá Íslandi.
Bandaríkin vilja því gera breytingar á varnarvið-
búnaðinum en alls ekki leggja varnarstöðina nið-
ur sem slíka.
Á síðasta áratug voru það fyrst og fremst
spurningar er snertu kostnað við Keflavíkurstöð-
ina og kostnaðarskiptingu sem mótuðu sjónar-
mið Bandaríkjanna í viðræðum við Íslendinga.
Slík sjónarmið voru ekki bundin við Ísland ein-
vörðungu. Að kalda stríðinu loknu var stefnt að
því af hálfu Bandaríkjanna að draga heraflann
saman þar sem hægt væri og nýta
hluta þeirra fjármuna sem varið hafði
verið til hermála til annarra mála-
flokka. Meðal annars kom til tals að
Íslendingar tækju að sér rekstur
þyrlusveitarinnar á Keflavíkurflug-
velli í auknum mæli. Af því hefur hins vegar ekki
orðið þótt verulega hafi orðið ágengt á öðrum
sviðum, t.d. með breytingu á verktöku og aukn-
um útboðum. Þegar ríkisstjórn Bush tók við í
byrjun ársins 2001 var áherslan áfram á aukinn
sparnað og skilvirkni við rekstur heraflans.
Þetta breyttist allt ellefta september árið
2001. Viðhorf Bandaríkjastjórnar taka nú fyrst
og fremst mið af því sem kallað er hið nýja ör-
yggisumhverfi og áformum um að bregðast við
nýjum ógnum með nýjum leiðum. Vissulega er
enn rík áhersla á að nýta fjármuni með sem skil-
virkustum hætti og þá þannig að farnar séu nýjar
leiðir í varnarmálum.
Innan bandaríska stjórnkerfisins eru þau
sjónarmið uppi að meta verði allar varnarskuld-
bindingar Bandaríkjanna upp á nýtt og tryggja
Bandaríkin endurmeta varnarviðbúnað sinn um alla
Viðræ
við rót
F16-þota á æfingaflugi yfir Pentagon, bandaríska v
vélar ef upp kemur svipuð staða og ellefta septemb
Öllum þáttum
öryggismála
umturnað
YTRA FORM OG INNIHALD
Talsverðar umræður fara fram umaðskilnað ríkis og kirkju þessadagana, m.a. í tilefni kirkjuþings,
sem nú stendur yfir. Í þessum umræðum
ber talsvert á tveimur röksemdum; ann-
ars vegar að skilnaður sé nauðsynlegur
til að tryggja trúfrelsi á Íslandi, hins
vegar að greiðslur ríkisvaldsins til þjóð-
kirkjunnar á fjárlögum þýði að trúfélög-
um sé mismunað fjárhagslega.
Um fyrra atriðið er það að segja, að
torvelt er að benda á dæmi þess að ekki
ríki trúfrelsi á Íslandi. Rétturinn til að
stofna trúfélög er frjáls og mörg önnur
trúfélög starfandi en þjóðkirkjan. Al-
mennt má telja að Íslendingar séu um-
burðarlyndir í trúarefnum. Á þetta benti
Björn Bjarnason, dóms- og kirkjumála-
ráðherra í ræðu sinni við upphaf kirkju-
þings, þar sem hann sagði m.a.: „Engin
rök eru fyrir því, að ekki ríki trúfrelsi á
Íslandi. Skráð trúfélög í landinu eru nú
að nálgast 30 en tæp 90% landsmanna
eru í þjóðkirkjunni og hefur hún því yf-
irburðastöðu. Allt frá því kristni var lög-
tekin á Íslandi hefur það verið þráður í
trúariðkun okkar, að sýna þeim, sem að-
hyllast annan sið skilning. Íslendinga-
sögur og gamlar frásagnir geyma lýsing-
ar á því, hvernig tekið var á
viðfangsefnum þeirra tíma, sem nú yrðu
kennd við fjölmenningu.“
Hvað síðari röksemdina varðar, um
fjárhagsleg tengsl kirkju og ríkis, má
það ekki gleymast að öllum trúfélögum
eru tryggðar tekjur með því að ríkið tek-
ur að sér að innheimta sóknar- eða fé-
lagsgjöld þeirra. Beint framlag ríkisins
til þjóðkirkjunnar felst í því að greiða
laun fastákveðins fjölda presta og starfs-
manna biskupsstofu. Þessar greiðslur
byggjast á samkomulagi ríkis og kirkju
frá 1997, um að ríkið eignist allar hinar
fornu kirkjujarðir, að frátöldum prests-
setrum. Þessar eignir voru gífurlegar og
stóðu allt til ársins 1907 undir launum
presta, en þá tók ríkið að sér umsýslu
þeirra. Önnur trúfélög hafa ekki afhent
ríkinu eignir sínar með sambærilegum
hætti. Kirkjumálaráðherra sagði í ræðu
sinni að hin fjárhagslegu tengsl ríkis og
kirkju byggðust á skýrum málefnalegum
forsendum og finna yrði lausn, byggða á
sambærilegum forsendum, á ágreiningi
um prestssetrin.
Því miður er hins vegar stundum
meira rætt um form en innihald þegar
samband ríkis og kirkju er til umræðu. Í
ræðu sinni á kirkjuþingi vakti Björn
Bjarnason athygli á því að í greinargerð
með þingsályktunartillögu Samfylking-
arinnar um að skoða breytingu á stjórn-
arskrárákvæðum um samband ríkis og
kirkju, segði: „Aðskilnaður ríkis og
kirkju er þannig orðinn að ferli, sem er á
verulegri hreyfingu. Kirkjan hefur sjálf
gert sér mæta vel grein fyrir þessu. Það
birtist með skýrum hætti í ræðu hr.
Karls Sigurbjörnssonar biskups í upp-
hafi kirkjuþings árið 2002 þar sem bisk-
upinn orðaði það svo að skilnaður hefði
þegar orðið að borði og sæng og kirkjan
þyrfti nú að búa sig undir lögskilnað.“
Björn benti m.a. á að tengsl ríkis og þjóð-
kirkju grundvölluðust á sögulegri hefð.
Stjórnarskrárákvæðið um stuðning við
þjóðkirkjuna staðfesti, að þjóðskipulag
Íslendinga byggðist á kristnum gildum.
„Með kristnitökuhátíðinni árið 2000
var áréttað gildi samheldni í Íslandssög-
unni undir merkjum kristinnar trúar, frá
því að sáttargjörðin mikla var kynnt á
Lögbergi. Þá voru einnig ítrekuð meg-
inviðhorfin, sem eru þjóðinni helst til
heilla um ókomin ár. Kristnitakan lagði
hinn trausta grunn, sem ekki hefur
haggast í aldanna rás og stendur af sér
allar stefnur og strauma,“ sagði kirkju-
málaráðherra. „Ef þetta meginviðhorf er
ekki lagt til grundvallar í umræðum um
samband ríkis og kirkju heldur aðeins
litið á hið ytra form, má túlka orð herra
Karls Sigurbjörnssonar biskups á þann
hátt, sem gert er í greinargerð þings-
ályktunartillögu Samfylkingarinnar. Ég
leyfi mér hins vegar að skilja orðin þann-
ig, að biskup hafi verið að lýsa þróun
undanfarinna ára til aukins sjálfstæðis
kirkjunnar og var sú skoðun mín staðfest
í setningarræðunni, sem hann flutti nú í
upphafi þessa kirkjuþings.“
Björn rifjaði jafnframt upp orð Guðna
Ágústssonar landbúnaðarráðherra, um
að fyrir þúsund árum hefði Alþingi Ís-
lendinga trúlofazt kristinni kirkju á
Þingvöllum og það hafi verið gæfuspor.
Björn orðaði það svo að meira fyrirheit
um gott samband fælist í því að trúlofast
en skilja að borði og sæng.
Að þessu mættu þeir gefa meiri gaum,
sem ræða um aðskilnað ríkis og kirkju;
hvert innihald og merking núverandi
sambands er. Hvernig viljum við áfram
treysta hinn kristna gildagrundvöll, sem
m.a. velferðar- og samhjálparhugsun ís-
lenzks þjóðfélags byggist á og snýr að
öllum, burtséð frá trú eða trúfélagsað-
ild?
KÍNA LÆTUR TIL SÍN TAKA
Fyrsta mannaða geimferð Kínverja,sem farin var í síðustu viku, hefur
ekki síður pólitíska þýðingu en tækni-
lega. Með geimferðinni vilja kínversk
stjórnvöld sýna að Kína geti látið til sín
taka í heiminum og standi jafnfætis
gömlu geimveldunum, Bandaríkjunum
og Rússlandi.
Mikil áform Kínverja um geimferðir
á næstu árum verða óneitanlega til þess
að menn rifja það upp þegar Kennedy
Bandaríkjaforseti lýsti því yfir í ræðu
vorið 1961 að Bandaríkin ættu að stefna
að því að koma manni til tunglsins fyrir
lok sjöunda áratugarins. Segja má að
þetta hafi orðið takmark allrar banda-
rísku þjóðarinnar næstu árin og hafði
gífurleg áhrif á framfarir í tækni og vís-
indum. Geimferðaáætlunin var auðvit-
að svar við afrekum Sovétmanna í
geimferðum, en þeir sendu fyrsta
gervihnöttinn, Spútnik, á loft árið 1957
og fyrsti maðurinn, sem flaug í geimn-
um, var Sovétmaðurinn Júríj Gagarín,
sem fór í geimferð sína nokkrum vikum
áður en Kennedy hélt hina frægu ræðu.
Kínversk stjórnvöld vonast til að með
sama hætti og ræða Kennedy fyllti
Bandaríkjamenn þjóðarstolti og bar-
áttumóði, verði geimferðaáætlun þeirra
sjálfra nú til að efla þjóðarstolt og
stuðning við stjórnina. Hvort það tekst,
er önnur saga; samband kínversks al-
mennings við harðstjórnina í Peking er
harla ólíkt sambandi Bandaríkjamanna
við lýðkjörin stjórnvöld sín. Hins vegar
fer ekki á milli mála að kínverskum
stjórnvöldum vex ásmegin og sjálfs-
traust og með því að bætast í hóp geim-
veldanna gera þau tilkall til meiri virð-
ingar og áhrifa í hópi ríkja heims.
Ekki er langt síðan Vajpayee, for-
sætisráðherra Indlands, lýsti því yfir
að Indverjar ættu að stefna að því að
koma manni til tunglsins. Nú er raunar
hafið eins konar geimferðakapphlaup
milli þessara tveggja vaxandi Asíu-
velda, sem í krafti örrar efnahagsþró-
unar og æ fleiri íbúa krefjast þess að
vera tekin alvarlega.