Morgunblaðið - 27.03.2004, Síða 42

UMRÆÐAN
42 LAUGARDAGUR 27. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Fjölmargir hafa sent þætt-inum tölvuskeyti meðábendingum um efnisem vert væri að fjalla
um og er rétt og skylt að þakka
það. Tveimur mönnum ber að
þakka sérstaklega. Ólafur Odds-
son, menntaskólakennari, hefur
sent undirrituðum gagnlegan villu-
lista og kennir þar ýmissa grasa.
Eiður Guðnason, sendiherra, hefur
einnig sent þættinum ambögulista
mikinn og getur þar að líta ýmis
málblóm úr dagblöðum og fjöl-
miðlum. Þeir Ólafur og Eiður hafa
leyft umsjónarmanni að nýta að
vild það efni sem þeir hafa látið í té
og er það þegið með þökkum. Til
gamans og fróðleiks skulu nokkur
dæmi tilgreind úr þessum syrpum.
Á lista Ólafs er að finna eftirfar-
andi dæmi: ?Þeim félögum leist illa
á hvorn annan [í stað: Þeim fé-
lögum leist illa hvorum á annan] og
?Leikmönnum ... er heldur illa við
hvern annan [í stað: Leikmönnum
... er heldur illa hverjum við aðra].
Þessi dæmi staðfesta það sem
margir hafa ugglaust orðið varir
við, að notkun orðasambandsins
hver/hvor annar er stundum á
reiki í nútímamáli.
Segja má að óvissa um notkun
komi einkum fram í tvennu. Í
fyrsta lagi er það merking fyrri lið-
arins. Orðmyndin hvor vísar til
annars af tveimur en myndin hver
vísar til eins af fleiri en tveimur.
Því er venja að segja t.d.: Menn-
irnir tveir hringja hvor í annan og
systurnar þrjár hringja hver í
aðra. Í öðru lagi sambeygist fyrri
hlutinn (hver/hvor) frumlagi eða
frumlagsígildi í kyni, tölu og falli
en mynd síðari hlutans (annar)
ákvarðast af fallvaldi (sagnorði,
forsetningu). Þetta er best sýnt
með dæmum (innan sviga eru sam-
svarandi rangar orðmyndir til-
greindar og merktar með ?):
Konurnar (fleiri en tvær) kysstu
hver aðra (?hverja aðra)
þær sendu hver annarri blóm
(?hverri annarri)
mennirnir tveir heilsuðu hvor
öðrum (?hvorum öðrum)
Eins og sjá má standa mynd-
irnar hver/hvor í nefnifalli eins og
frumlagið sem þær vísa til (Kon-
urnar, þær, mennirnir) en mynd
síðari hlutans ákvarðast af fall-
valdi (hver kyssti aðra; hver sendi
annarri blóm; hvor heilsaði öðr-
um). Í talmáli gætir þess nokkuð
að farið er með fornafnið sem eina
heild og fallvaldurinn látinn stýra
mynd beggja liðanna og slík notk-
un sést jafnvel á síðum dagblaða:
?menn saka hvern annan um
dauðasyndir í stað menn saka hver
annan um dauðasyndir.
Af svipuðum toga er sú breyting
er forsetning er sett fram fyrir
hver/hvor annar og hún látin stýra
falli beggja liðanna, t.d.:
þeir ræddu hver/hvor við annan
(verður: ?þeir ræddu við hvern/
hvorn annan)
þær hringdu hver/hvor í aðra
(verður: ?þær
hringdu í
hverja/hvora
aðra)
þeim er
hlýtt hverri/
hvorri til ann-
arrar (?þeim
er hlýtt til
hverrar/
hvorrar ann-
arrar)
hljómsveitarmenn apa hver eftir
öðrum (?apa eftir hverjum öðrum
(útvarp))
Skal nú vikið að nokkrum dæm-
um af ambögulista Eiðs.
Nýlega var gerð skoðanakönnun
á fylgi flokkanna og var greint frá
niðurstöðum í Fréttablaðinu. Eins
og vænta mátti voru fylgismenn
flokkanna misánægðir með nið-
urstöðuna. Talsmaður þess flokks,
sem bar einna minnst úr býtum,
talaði um að sínir menn færu ekki
á taugum, þeir mundu vinna sitt
verk og halda rónni (ró sinni) og er
ekki nema gott eitt um það að
segja. Einnig var rætt við tals-
mann þess flokks er jók fylgi sitt
og vitnað til eftirfarandi ummæla:
‘Það er mjög jákvætt að fylgið
skuli vera að fara upp á við ... Það
blæs okkur byr í brjóst.’ Þetta
þykir Eiði ekki góð íslenska og er
óhætt að taka undir það með hon-
um. Hann bendir á að hér hefði
mátt segja: Þessi skoðanakönnun
gefur okkur byr undir báða vængi
eða Skoðanakönnunin sýnir að við
siglum beggja skauta byr eða bara
Skoðanakönnunin sýnir að við höf-
um góðan byr. Allt er þetta satt og
rétt og umsjónarmaður hefur engu
við þetta að bæta. Til gamans má
þó geta þess að orðatiltækið blása
e-m e-u í brjóst, sem hér er farið
rangt með, á rætur sínar í sköp-
unarsögu Biblíunnar. Þar segir frá
því að Guð blés lífsanda í brjóst/
(nasir) manninum og af þeim meiði
eru ýmis önnur orð (innblástur) og
orðasambönd (blása (nýju) lífi í e-n/
e-ð).
Önnur dæmi af ambögulista
Eiðs eru: ?Hætt er við að sá árang-
ur, sem náðst hefur í meðferð
hjartasjúklinga, sé stefnt í voða
(Mbl., 22.1.04) og ?Stúlkan, sem
varð fyrir voðaskoti á Hallorms-
stað, líður vel (Fréttabl., 8.1.04).
Eins og sjá má eru aðalsetning-
arnar fleygaðar tilvísunarsetn-
ingum en þegar svo stendur á ber
stundum við að skyldubundið sam-
ræmi er rofið. Í fyrra dæminu hefði
vitaskuld átt að standa Hætt er við
að þeim árangri ... sé stefnt í voða
og í því síðara Stúlkunni ... líður
vel.
Úr handraðanum
Í íslensku er að finna fjölmargar
sögur og frásagnir sem alið hafa af
sér hnyttileg ummæli eða svör sem
síðan hafa orðið fleyg og varðveist
mann fram af manni í þjóðarsál-
inni. Af þessum toga er t.d. orða-
sambandið Veit eg það, Sveinki. Í
sögu Jóns biskups Arasonar segir
frá því er hann var leiddur út (á
höggstokkinn): Þá Jón biskup var
út leiddur, var til settur sérdeilis
prestur að telja honum fortölur
(eins hinum), sá hét síra Sveinn; og
sem biskup gekk fram úr kórnum
vildi hann krjúpa niður fyrir Maríu
líkneski, en prestur bað hann af
leggja þá hérvillu, og sagði meðal
annarra huggunar orða: ‘Líf er eft-
ir þetta líf, herra!’ En biskup Jón
veik sér við snögglega og sagði:
‘veit eg það, Sveinki!’ — Þetta svar
Jóns biskups hefur fyrir löngu öðl-
ast sjálfstætt líf og vísar nú til þess
er sjálfsagt má þykja (einkum sem
viðbragð við því sem fávíslegt er
(eins og orð Sveins prests við bisk-
up voru)).
Sama heimild segir frá því að
Ara, syni Jóns biskups, hafi verið
boðið líf gegn því að hann lofaði að
hefna aldrei en hann kaus fremur
dauðann og sagði: Nauðugur gekk
eg til þessa leiks, en nú skal eg vilj-
ugur ganga út. – Í nútímamáli mun
vera algengast að tala um að ein-
hver gangi tregur til leiks.
Orðmyndin
hvor vísar til
annars af
tveimur en
myndin hver
vísar til eins af
fleiri en tveim-
ur
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
24. þáttur
AÐ undanförnu hefur nokkuð ver-
ið rætt um stöðu þjóðkjörins forseta
Íslands skv. lýðveldisstjórn-
arskránni frá 1944. Einkum hefur
verið deilt um hver sér sé réttur
skilningur á ákvæði 26. gr. um mál-
skotsrétt forsetans,
þ.e. rétt hans til að
synja lagafrumvarpi
staðfestingar. Stjórn-
málamenn, stjórn-
spekinga og lögfræð-
inga greinir á um
hvort um sjálfstæðan
raunverulegan rétt
forsetans sé að ræða
eða ekki. Hefur því
verið haldið fram að
málsskotsrétturinn sé
réttur ráðherra og
þátttaka forsetans sé
einungis að formi til.
Ráðherra taki ákvörð-
unina og beri ábyrgð á
henni. Í umræðunni
hefur einkum verið
vísað til tveggja fyrr-
verandi prófessora,
þeirra Sigurðar Líndal
og Þórs Vilhjálmssonar, en hvorugur
þeirra kenndi þó stjórnskipunarrétt
í lagadeild HÍ. Forvitnilegt er að
kynna sér viðhorf Bjarna Benedikts-
sonar, sem var prófessor í stjórn-
skipunarrétti frá 1932–1947 og sat á
þingi 1944, og Ólafs Jóhannessonar,
sem var prófessor í stjórnskip-
unarrétti frá 1947–1971.
Í ræðu sem Bjarni Benediktsson
hélt á fundi hinn 21. janúar 1953
(birt í Morgunblaðinu 22.–24. janúar
1953 og síðar í Land og lýðveldi I
(1965) undir yfirskriftinni Endur-
skoðun stjórnarskrárinnar) er að
finna orð þau sem eru fyrirsögn
þessarar greinar. Í orðum þessum
krystallast skilningur Bjarna á stöðu
forsetans samkvæmt stjórnskip-
uninni. Bjarni minnist á forsetakosn-
ingarnar sumarið 1952 þegar Ásgeir
Ásgeirsson var kosinn og segir í
framhaldi af því að ein ástæðan sem
úrslitum réði hafi verið sú, „að menn
töldu stjórnmálaleiðtoga, er þeir
treystu á sínu sviði, verða of valda-
mikla, ef að þeirra ráðum væri farið
um það, hvern kjósa skyldi fyrir for-
seta Íslands. Menn geta talið, að
þessi tilfinning hafi verið rétt eða
röng. Það, sem hér skiptir máli, er,
að hún er óhagganleg staðreynd í ís-
lenzku þjóðlífi fyrr og síðar. Á Ís-
landi blessast aldrei til lengdar, að
einn maður hafi að staðaldri ráð ann-
arra í hendi sér eða of mikil völd. Ís-
lendingar vilja enga ofjarla, heldur
samráð.“
Þá víkur Bjarni að stjórnarmynd-
unum og hlutverki forseta Íslands í
því sambandi og segir síðan: „For-
setinn getur og á að hafa úrslitaráð,
ef í óefni kemst, og saga okkar sýnir,
að slíkur maður getur haft mikils-
verðu verkefni að gegna. Verkefni
forseta Íslands sem hyggins og
margreynds föður þjóðarinnar, er sé
að vísu afskiptalítill hversdagslega,
en mannasættir, ef deilur eru úr
hófi, og skeleggur úrskurðarmaður,
ef í öngþveiti kemst, er vissulega
virðulegt og mjög mikilsvert, og því
miður verður ekki fullyrt, að þjóðin
megi án slíks manns vera og treysta
eingöngu á ríkisstjórn og Alþingi.“
Bjarni vill að forsetinn fái aukin
völd. Hann greinir síðan frá því að
hann og félagar hans í stjórn-
arskrárnefndinni, Gunnar Thorodd-
sen og Jóhann Hafstein, geri m.a. til-
lögu um, „að 26. gr. stjórnar-
skrárinnar verði á þá leið … að niður
falli það ákvæði, að lagafrumvarp fái
í bili lagagildi, þrátt fyrir synjun for-
seta á staðfestingu frumvarpsins.
Ætlun okkar er sem sé sú, að synjun
forseta á staðfestingu frumvarps
fresti gildi þess, þangað til það er
samþykkt af meirihluta við þjóð-
aratkvæðagreiðslu. Fái það ekki
slíkan meirihluta, fær það ekki
gildi.“ Ástæðu þess að frumvarp öðl-
ist gildi í bili samkvæmt núgildandi
stjórnarskrá þangað til þjóð-
aratkvæðagreiðsla hefur farið fram,
þrátt fyrir synjun forseta, segir
Bjarni vera þá, að 1944 var ut-
anþingsstjórn við völd „og þótti þá
óvíst, hvenær breyting
fengist á því. Meðan svo
stóð vildu menn ekki
efla vald forseta og
stjórnar …“
Af orðum Bjarna í er-
indi þessu er augljóst að
hann leggur áherslu á
að stjórnskipan Íslands
sé á því byggð að jafn-
vægi sé með valþátt-
unum og telur hann að
ákvæðunum um forset-
ann sé ætlað að tryggja
að komið verði í veg fyr-
ir ofurvald í höndum Al-
þingis og ríkisstjórnar.
Ólafur Jóhannesson
segir í ritinu Stjórn-
skipun Íslands (1960),
að ráðherra verði „eigi
talið stjórnskipulega
skylt að leggja til við
forseta, að hann staðfesti frumvarp.
Hefur þó sú skoðun komið fram, að
þannig bæri að skilja orðin „til stað-
festingar“ í 26. gr. stjskr., en sá
skilningur virðist ekki fá staðizt.
Hitt er annað mál, að Alþingi mundi
væntanlega ekki una því, að ráð-
herra legðist gegn staðfestingu laga-
frumvarps og mætti hann því vænta
vantrausts af hálfu þingsins. Það
verður því vafalaust fátítt, að ráð-
herra í þingræðisstjórn mæli gegn
staðfestingu laga, er Alþingi hefur
samþykkt.“ (bls. 298) Ólafur er ekki í
vafa um að forsetinn einn og án tillits
til afstöðu ráðherra hafi valdið til að
ákveða hvort synja skuli staðfest-
ingar lagafrumvarps eða ekki. Hann
segir m.a. (bls. 299–300) að forseti
geti að vísu synjað lagafrumvarpi Al-
þingis staðfestingar, en með synj-
uninni geti hann aðeins skotið laga-
frumvarpinu undir þjóðaratkvæði.
Niðurstaða beggja þessara fræði-
manna á sviði stjórnskipunar er ótví-
rætt sú, að vald forsetans sé mikið
samkvæmt stjórnarskránni og felist
m.a. í synjunarvaldinu skv. 26. gr.
stjórnarskrárinnar. Í greinargerð
milliþinganefndar með stjórn-
arskrárfrumvarpinu 1944 er tekið
fram í skýringu við 26. gr. að forseti
taki ákvörðun um staðfesting-
arsynjun eða málskot til þjóð-
aratkvæðis „án þess að atbeini ráð-
herra þurfi til að koma“.
Fræðimennirnir eru jafnframt sam-
mála um að sparlega beri að fara
með synjunarvaldið.
Vart verður dregið í efa með skyn-
samlegum rökum, að með stjórn-
arskránni 1944 var kveðið með skýr-
um hætti á um, að forsetinn skyldi
hafa verulegt vald, einkum við
stjórnarmyndanir og með staðfest-
ingarsynjunum lagafrumvarpa. Með
synjunarheimildinni er leitast við að
tryggja að Alþingi og ríkisstjórn
gangi ekki svo gegn þjóðarviljanum
og grundvelli stjórnskipunarinnar,
að vegið sé að stjórnskipuninni.
Ákvæði þetta hefur reynst vel og
sést það best af því að á það hefur
ekki reynt í þau 60 ár, sem það hefur
verið í gildi. Ákvæðið er jafn brýnt
og lifandi nú og það var 1944, en gera
þarf þó þá breytingu, að laga-
frumvarp sem forseti synjar stað-
festingar taki ekki gildi nema því að-
eins að lagafrumvarpið verði
samþykkt í þjóðaratkvæðagreiðslu.
Myndi sá háttur veita Alþingi og rík-
isstjórn ríkara aðhald en núverandi
fyrirkomulag. Þjóðin myndi síður
eignast ofjarla og samráð fleiri er
betra en samráð færri.
„Íslendingar vilja
enga ofjarla, heldur
samráð margra“
Ragnar Aðalsteinsson
skrifar um synjunarvald
forseta Íslands
Ragnar Aðalsteinsson
’Ákvæðið erjafn brýnt og lif-
andi nú og það
var 1944 …‘
Höfundur er lögmaður.
ÝMSUM vinum mínum og sam-
herjum í stjórnmálum brá í brún
þegar upplýstist um framboðs-
brölt mitt með Nýju afli við síð-
ustu Alþingiskosn-
ingar. Flestir þeirra
vissu raunar um
óánægju mína með
gjafakvótakerfið enda
hafði ég ekki farið
dult með skoðanir
mínar á því. Hafði
m.a. starfað árum
saman með góðu fólki
úr öllum áttum
stjórnmálanna við
skoðun á þeim málum
í Áhugahópi um auð-
lindir í almannaþágu.
Ljóst er að Nýtt afl
hafði ekki erindi sem erfiði í kosn-
ingaslagnum. Framboð okkar náði
ekki upp í bekkinn. Við fengum
lítið kjörfylgi og engan mann kjör-
inn á þing. Við vorum enda sein á
ferð, litlu var kostað til eða nutum
við etv. bara ekki tiltrúar?
Góð mál?
En þrátt fyrir allt verð ég að
segja að ég fann að mikið af því
sem við færðum fram í kosn-
ingaslagnum fékk víða góðan
hljómgrunn: Við vorum með til-
lögur að nýju sanngjörnu og skyn-
samlegu kvótakerfi, byggðu á
jafnræði í aðgangi að auðlindinni,
nýrri forgangsröðun í ráðstöfun
opinberra fjármuna,
skattalækkunum og
minnkun ríkisumsvifa
og sparsemi og ráð-
deild í opinberum
rekstri, og áherslu á
vörslu almannahags-
muna gegn ásókn sér-
hagsmuna, svo nokk-
ur meginatriði séu
nefnd.
Er pláss fyrir nýj-
an flokk?
Ég vil leyfa mér að
velta því hér upp
hvort hér vanti nýtt stjórnmálaafl
þrátt fyrir allt. Er sjálfur heldur
landlaus. Hefi talið mig frjáls-
lyndan íhaldsmann og hafði fylgt
Sjálfstæðisflokki að málum flest
manndómsárin. En afstaða flokks-
ins til ýmissa mikilvægra þjóð-
félagsmála og tjónkun hans við
sérhagsmuni útgerðar og botnlaus
þensla hins opinbera í stjórnartíð
hans hafði gert mig fráhverfan
honum. Og ekki grillti í von um
breytingar. Hinir flokkarnir ekki
heldur sérlega áhugaverðir: Starf
Frjálslynda flokksins, sem boðaði
þó breytingar á kvótakerfinu hef-
ur ekki staðið undir væntingum
margra. Reyndar hugnaðist mér
stefna Samfylkingar í sjáv-
arútvegsmálum, en seigt undir
tönn að rekast þar í flokki með
fólki sem almennt er mun meira
til vinstri en ég.
Vantar ekki öflugan málsvara
frjálslyndra íhaldsmanna, sem
kjósa ekki bara í orði heldur og á
borði opið gagnsætt þjóðfélag,
frelsi í viðskiptum og vilja beita
ríkisvaldinu til að tryggja athafna-
frelsi og lágmarkskjör? Og draga
saman seglin á ríkisbákninu og
lækka skatta?
Þarf nýtt afl?
Tryggvi Agnarsson
skrifar um stjórnmál ’Ég vil leyfa mér aðvelta því hér upp
hvort hér vanti nýtt
stjórnmálaafl þrátt
fyrir allt.‘
Tryggvi Agnarsson
Höfundur rekur lögmannsstofu í
Reykjavík.