Pressan - 16.01.1992, Blaðsíða 31

FIMMTUDAGUR PRESSAN 16. JANÚAR 1992
31
verkum Egils og Ármóðs?
í rauninni er ekki út í hött
að fullyrða að þessi húmor ís-
lendingasagna, sjö til átta
alda gamall, sé talsvert ,,nú-
tímalegri" en þau gamanmál
sem hér voru við lýði í fásinn-
inu á nítjándu öld. Ýkjusagan
Heljarslóðarorrusta, sem
Benedikt Gröndal skrifaði á
nítjándu öldinni ofanverðri,
þótti lengi einna fyndnust
bóka á íslensku; nú þykir
manni vandséð að neinum
stökkvi það bros við lestur
hennar sem höfundurinn ætl-
aði. Allt öðru máli gegnir um
Dægradvöl, ævisögu Grön-
dals, sem hann setti saman á
gamalsaldri og er einhver
mesta furðubók sem hefur
verið skrifuð á íslensku, full
af beiskju, glettni, kald-
hæðni, slúðri og stráksskap; í
áreynslulausum og hvers-
dagslegum frásagnarmáta og
tildurleysi kannski fyrsta nú-
tímabók íslensk og ef til vill
sú fyndnasta:
„Seinna bjó ég á Örsteds-
götu hjá Dahl, sem var hof-
píanisti og frægur hljóðfæra-
maður, hafði haft það emb-
ætti að leika fyrir Kristján átt-
unda og lifði víst ekki í öðru
en sönglist; hann var aldrei
heima, en átti eldgamla kerl-
ingu, sem hann hafði fengið
til fjár, 100.000 daii, en var þá
búinn að eyða því og hafði
ekkert; kerlingin var fjörug
og öll á hjólum, þó hún væri
gömul, og svo hrukkótt og af-
skræmd, að maður gat varla
litið á hana; hún var alltaf að
koma inn til mín og kjafta um
kjóla og alls konar prjál, og
leiddist mér það mikið.“
Gröndal svaf um hríð í
sömu stofu og Jónas Hall-
grímsson hafði búið í þegar
hann dvaldi á íslandi fáeinum
áratugum áður: „ogvar allillt,
allt fullt af rottum, sem léku á
gólfinu eins og kettir, þó
menn væri inni“. Líkt og
Gröndal hafði Jónas ýmsa til-
burði í fyndnisátt, lengi vel
þótti þjóðinni að honum
hefði tekist ágætlega upp.
Reykvíkingi undir lok tuttug-
ustu aldar veitist hins vegar
erfitt að skilja hvað sé eigin-
lega fyndið í ýmsum gaman-
bréfum Jónasar, í gamanvís-
um hans eða í skopsögum á
borð við Klauflaxinn og Að
tyggja upp á dönsku.
Ekki síðaren 1928 bjástraði
Halldór Laxness, kornungur
maður, við að fá botn í fyndni
Jónasar Hallgrímssonar og
notaði reyndar tækifærið til
að spekúlera í gamansemi ís-
lensku þjóðarinnar, þeirri
margumtöluðu íslensku
fyndni:
„Fyndni hans er meira að
segja svo íslensk að tæpri öld
eftir að hún hefur verið sett í
kviðlínga getur nú enginn
hlegið að henni lengur, frem-
ur en skrýtlunum í Land-
námu. En svo menn skilji bet-
ur þessa öfugmælakenndu
staðhæfingu verður að gera
sér grein þess í hverju íslensk
fyndni er fólgin. Vor fyndni
þolir jafnílla evrópskan mæli-
kvarða einsog erlend fyndni
verður hégómleg og innan-
tóm á íslandi. Þekki ég enga
fyndni smágervari á sinn hátt
en íslenska, andlægri né per-
sónubundnari. Hún er venju-
lega öfgamynd sérstaks þjóð-
legs einkennis einsog fram
kemur í orðum, látbragði eða
athæfi einhverrar tiltekinnar
persónu. Algeingust evrópsk
fyndni er talin gyðingleg að
eðli, og er broddur hennar
venjulega sá að einhver glóp-
ur mætir hraklegri reynslu,
og eru auðvitað á þessu mý-
mörg tilbrigði. í alíslenskri
fyndni er sjaldgæft að línur
skerist, kontrapúnkts gætir
sjaldan og stígandi er óljós, —
aðeins „flöt“ saga af skrýtn-
um karli eða skrýtinni kell-
íngu, og svo persónubundin
að maður verður helst að
þekkja aðilja til þess að hafa
hennar not. Menntaður
kunníngi minn komst einu
sinni svo að orði að „íslensk
menníng" væri mestmegnis
fólgin í sögum af skrýtnum
köllum og kellíngum. Hann
sagði þetta menníngu vorri
fremur til hnjóðs, en ég hef
það hér eftir íslendíngum til
lofs. Það liggur nefnilega
innilegri sálræn athugun í ís-
lenskri gamansemi en flestri
annarri. Þegar vel íslensk
gamansaga er sögð þá byrjar
sögumaður venjulega, í stíl
Landnámu, á því að ættfæra
persónu þá eða þær sem
mest koma við fyndnina, og
lýsa ættmönnum þeirra, ævi-
ferli og aðstæðum í lífinu.
Venjulega er gamanið sjálft
eða „fyndnin" lángveiga-
minnsta atriðið í sögunni, og
svo smágert að það nýtur sín
ekki nema hermt sé eftir per-
sónunum með sem nákvæm-
astri stælíngu raddar, mál-
hreims, orðfæris, andlitssvips
og limaburðar. „Læknirinn“,
„Þorkell þunni", „Dóri litli,
dreptu yður", „Robb og Grím-
ur“, „Rímnastælíngar" og
önnur gamankvæði Jónasar
yrðu þannig broslegri fyrir
oss ef vér þekktum nákvæm-
lega persónurnar, kækina og
tiktúrurnar, sem þau eru
bundin."
Það eru liðin næstum 65 ár
frá því Halldór skrifaði Al-
þýðubókina, en líklega hefur
skopskyn þjóðarinnar ekki
tekið neinum stökkbreyting-
um síðan þá. Að sönnu eru
gamanmál íslendingsins orð-
in „alþjóðlegri", svona upp að
vissu marki; í skáldskap og
kvikmyndum hefur borið
meira á skopi sem er ætlað að
vera fyndið í sjálfu sér, tiltölu-
lega græskulausu gríni sem
hefur varla annan tilgang en
að vera afþreying, skemmtun
sem vekur kátínu og vellíðan.
Hitt er þó líklega óbreytt að
algengustu birtingarmyndir
íslenskrar fyndni eru svipað-
ar og fyrr: I samtölum okkar
á milli gerum við óspart grín
að náunganum, segjum af
honum ófagrar sögur, en vit-
um um leið að hann svarar í
sömu mynt undir eins og færi
gefst. Það eru leikreglurnar.
Við getum gert grín að okkur
sjálfum, en útlendingar sem
reyna að komast upp með
slíkt mega eiga von á að þjóð-
in sármóðgist. Skrýtna karla
og skrýtnar kerlingar höfum
við ennþá í hávegum,
kannski helst að okkur þyki
miður hversu nútíminn hafi
gert allt svo marflatt að fólk
hljóti að hafa verið miklu
skrýtnara hér áður fyrr. En
stjórnmálamenn eru skrýtnir,
að minnsta kosti sumir hverj-
ir, og til eru fjölmiðlamenn
sem hafa einkennilegar tik-
túrur og kæki; við virðumst
seint ætla að þreytast á að
hlæja okkur máttlaus að
„sem nákvæmastri stælingu
raddar, málhreims, orðfæris,
andlitssvips og limaburðar"
svoleiðis fólks í áramóta-
skaupum og spaugstofum —
og þá þarf fyndnin í sjálfu sér
ekki að vera neitt sérstaklega
fyndin.
FYNDNA KYNSLÓÐIN
Líklega var það Jóhann Hjálmarsson gagnrýnandi sem gaf
kynslóð rithöfunda, fæddra um 1950, þessa nafnbót. Síðan
hefur „fyndna kynslóðin varla mátt heyra á það minnst að
hún sé fyndin, þótt almennt séð hljóti að teljast ákveðin
upphefð í því að vera af fyndinni kynslóð. Fyndni er eins
konar skammaryrði í þeirra munni, enda lá kannski í
orðunum að kynslóðin hefði lítið til brunns að bera umfram
það að vera fyndin. Sumir þessara höfunda lögðu sig í líma
við að hætta að vera fyndnir, reyndu það ekki einu sinni,
aðrir héldu sínu striki - oft með ágætum árangri. En hverjir
skipa fyndnu kynslóðina? Örugglega Þórarinn, Pétur,
Steinunn og Sigurður Páls - kannski Einararnir líka?
ekki endilega það hvort þessi
verk bera af fyrir fyndni sak-
ir. Svo er það auðvitað Guð-
bergur, nýja bókin hans og
fyrri bækur hafa gefið mér
ómælda ánægju af hlátri og
gleði. íslenskur húmor er til;
hann er dálítið kvikindisleg-
ur, en um leið nettlegri og
beinskeyttari en húmor
margra Evrópuþjóða. Ég tel
mig til dæmis þekkja þýskan
húmor; hann er lítið annað
en svona hundakæti og grett-
ur yfir einhverju sem er ekki
hætishót fyndið. Okkar húm-
or kemur meira að innan,
enda hefur hann nóg til að
nærast á: Þetta endalausa og
búralega hallæri í fasi og fari
þessarar þjóðar, sem hlýst af
því að við teljum okkur al-
deilis vera eitthvað, þessi dig-
urbarkaheit sem alltaf eru
jafnhlægileg — og í því efni er
ég líklega ekki hótinu betri
en aðrir."
HARALDUR
BESSASON
HÁSKÓLAREKTORÁ
AKUREYRI
„Ég hef ekki kynnst mikilli
fyndni á íslandi, en þó rís hún
líklega allhátt í Eddukvæð-
um, sumum íslendingasög-
um, að ég tali ekki um Forn-
aldarsögur. Sennilega rís hún
hæst í Finnbogasögu ramma,
einkanlega þegar Finnbogi
lendir í harðræðum. Það er
fyndið. Einhverja fyndni má
líka finna í þjóðsögum og
reyndar eru sumar sögurnar
allfyndnar. Hins vegar vill
brenna við að sú fyndni fari
öll í vaskinn þegar maður
reynir að þýða hana fyrir sið-
menntaðar þjóðir; ég hef til
dæmis reynt að þýða söguna
Ýsa var það heillin fyrir út-
lendinga — það stökk engum
bros. Ég var lengi búsettur er-
lendis og hélt því lengi fram
við útlendinga að íslendingar
hefðu ekki „sense of humo-
ur“, var raunar kennt það í
skóla og hef haldið mig við
það. En sé íslenskur húmor á
annað borð til þá held ég að
hljóti að vera í honum dálítill
skammtur af sadisma."
KOLBRÚN
BERGÞÓRSDÓTTIR
BÓKMENNTAFRÆÐINGUR
„Það er ekki vafi að Gerpla
er fyndnasta íslenska skáld-
saga sem ég hef lesið, ég held
varla að fyndni geti þjónað
tilgangi sínum öllu betur í
skáldverki. Þórbergi er held;
ur ekki hægt að gleyma. í
samanburði við Gerplu og
sum verk Þórbergs virðist fátt
vera neitt yfirmáta fyndið.
Auðvitað hefur ýmsum tekist
ágætlega upp við fyndni, en
oftastnær saknar maður
snerpunnar, þessarar fágunar
sem er auðsæ þótt húmorinn
sé stundum groddafenginn; í
þessum meistaraverkum er
fyndnin nefnilega ekki mark-
mið í sjálfri sér, heldur þjónar
hún ákveðnum tilgangi, líkt
og einn tónn í stærri heild.
Síðasta rannsóknaræfingin,
smásaga eftir Þórarin Eld-
járn, vekur alltaf hjá mér
hlátur sem ekki hefur minnk-
að með árunum eftir því sem
bókmenntaumræðan leiðist
út í meiri og meiri vitleysu.
Þegar menn nefna íslenska
fyndni í mín eyru sé ég yfir-
leitt fyrir mér þá Halla og
Ladda, trallandi og syngj-
andi. Það er svona aula-
fyndni sem ég held að eigin-
lega enginn viti til hvers er.
Ég get semsagt ekki hrósað
íslenskum húmor, nema með
örfáum undantekningum."
K Y N L I F
Bréf frá Oggu
um getuleysi
Rétt fyrir síðustu jól fékk
ég bréf frá Oggu. Bréfið er
það langt að ég birti það
ekki í heild sinni heldur
stikla á stóru um hvað í því
stóð. í stuttu máli sagt hefur
Ogga verið gift í nokkur ár
en ekki haft kynmök við
eiginmanninn í langan
tíma vegna „getuleysis" hjá
honum. í bréfinu leggur
Ogga mikla áherslu á hvað
þetta vandamál er farið að
hafa slæm áhrif á sálina —
hún notar orð eins og
„slæmt, leiðinlegt, ömur-
legt“ og segist varla geta
sofið á nóttunni út af þessu.
Hún segist ekki vilja halda
framhjá manninum sínum
— það sé engin lausn — en
jafnframt þorir hún ekki að
leita ráða hjá heimilislækn-
inum. Hvaða ráð get ég gef-
ið henni? Get ég bent henni
...Ogga hefur
uerið gift í
nokkuráren
ekki haft
kynmök uið
eiginmanninn í
langan tíma
uegna
„getuleysis “
hans.
á góðan lækni? Hvað með
að nota hjálpartæki ásta-
lífsins?
„Getuleysi", eins og bréf-
ritari kallar stinningarerfið-
leika, verður í huga þeirra,
sem standa frammi fyrir
því, ekki oggulítið vanda-
mál heldur vandi sem á það
til að vinda upp á sig eins
og snjóbolti. Af bréfinu að
dæma er snjóboltinn orð-
inn nokkuð myndarlegur í
augum Oggu, sem er síst til
þess fallið að greiða úr
vandanum. Miklar áhyggj-
ur ýta undir að fólk leiti sér
hjálpar, en þannig er það
nú einu sinni með kynlífið
að mjög auðvelt er að kom-
ast í sjálfheldu þannig að
áhyggjurnar verða svo
miklar að þær einar sér ná
stundum að viðhalda og
auka vandann.
Stinnig lims er reflex eða
viðbragð. Til að viðbragð
þetta sé eðlilegt þurfa
hormónin að vera í réttu
jafnvægi, blóðflæði til kyn-
færanna hnökralaust og
starfsemi taugakerfisins í
lagi. Rætt er um líkamlegar
orsakir ef um er að ræða
truflun í þessari líkams-
starfsemi. Fái karlmaður-
inn ekki stinningu í svefni
(gerist eðlilega þrisvar eða
fjórum sinnum á hverri
nóttu) eða við sjálfsfróun er
orsökin að öllum líkindum
líkamleg. Með læknisskoð-
un, tii dæmis hjá þvagfæra-
lækni, og með rannsókn-
um er hægt að ganga úr
skugga um þetta. Samt er
stinningarvandi líka alltaf
sálræns eðlis, jafnvel þótt
hægt sé að finna líkamleg-
ar orsakir. Það finnst ekki
sá maður sem ekki hefur
áhyggjur þegar limurinn
fer að haga sér einkenni-
lega.
Hugarástand skapar auð-
veldlega viss viðbrögð í lík-
amanum. Meira að segja
geta upplýsingar haft skað-
leg áhrif, — ekki bara til-
finningaólga í nánum sam-
böndum og viðhorf til kyn-
lífs. Ef ég segi til dæmis að
stinning karlmanna geti
farið dvínandi með aldrin-
um er ég viss um að nokkr-
ir taka þessar upplýsingar
afar nærri sér. Það er hætta
á að næst þegar þeir ná
limnum ekki upp (ofureðli-
legt atvik sem getur orðið
öðru hvoru) verða þeir
ofboðslega skelkaðir og
halda að nú sé endir alls
kynlífsins í sjónmáli. Þegar
kynmökin eru eingöngu
orðin spurning um frammi-
stöðu er næsta víst að slík
viðhorf hafi slæm áhrif á
kynferðislega örvun og þar
með stinningu.
Hvað með hjálpartæki
ástalífsins? Það fer eftir til-
ganginum hvort betra eða
verra er að nota þau í kyn-
mökum. Ef parinu finnst
allt í lagi að karlinum standi
ekki og þau leika sér til
dæmis með titrara og eru
ekki að spá í hvað ætti að
gerast má gefa hjálpartækj-
um grænt ljós. Hins vegar
gera titrari eða önnur hjálp-
artæki bara illt verra ef
væntingin til notkunar
þeirra er sú að þau eigi að
leysa vandann. Hafi karl-
maðurinn á tilfinningunni
að sexí undirfötin eða titr-
arinn eigi að hafa þau áhrif
að limurinn spretti upp og
verði harður eins og stál er
eins líklegt að raunin verði
hið gagnstæða.
Ráð mín eru því þessi:
Ræddu við eiginmanninn
og gerðu honum ljóst að
þig langi til að gera eitt-
hvað í málinu og sért tilbú-
in að styðja hann. Sé sam-
bandið mikilvægt er lík-
legra að hann vilji leita
hjálpar. Fyrst verður að
ganga úr skugga um líkam-
legar orsakir. Séu orsakirn-
ar að mestu leyti sálræns
eðlis, sem er algengara,
þarf að takast á við þær. Þá
stendur ykkur ýmislegt til
boða, til dæmis að hitta
hjónabandsráðgjafa að
máli (finnur þá í gulu síðun-
um í símaskránni) og/eða
kynna ykkur æfingar sem
ætlað er að greiða úr sál-
rænum áhyggjum og efia
kynnautnina (í bókinni
„Betra kynlíf“ sem kom út
hjá Erni og Örlygi fyrir jól-
in). Gangi þér vel.
Jóna Ingibjörg
Jónsdóttir
Spyrjið Jónu um kynlífið. Utanáskrift:
Kynlífc/o PRESSAN, Hverfisgötu 8-10, 101 Reykjavík.