Pressan - 26.03.1992, Qupperneq 13

FIMMTUDAGUR PRESSAN 26. MARS 1992
13
Fyrrum samstarfsmaður Eðvalds Hinrikssonar í Eistlandi
ÞEIR REYNA EF
TIL VILL
NÆSTAD
Evald Mikson og Martin Jensen léku saman meö knattspyrnuliöinu Estonia. Mikson er fyrir
miöju í fremri röö, Jensen stendur lengst til vinstri. Myndin er tekin áriö 1933, en seinna unnu
þeir saman í öryggislögreglunni í Tallinn.
IUIMIG
Martin Jensen, fyrrum starfsmaður eistnesku öryggislögregl-
unnar, í samtali við PRESSUNA um störf sín og Eðvalds
Hinrikssonar. Öðrum samstarfsmanni Eðvalds, Harry
Mánnil, var vísað úr landi í Svíþjóð vegna meintra stríðs-
glæpa. Hann segir Eðvald bera sig röngum sökum, en er nú
sjálfur til rannsóknar. Fleiri vitni eru á lífi í máli Eðvalds.
„Við vorum bara strengja-
brúður,“ sagði Martin Jensen,
einn samstarfsmanna Evalds
Miksons í Eistlandi á stríðsárun-
um, í samtali við PRESSUNA.
Hann starfaði að eigin sögn við
skjalavörslu í þeirri deild örygg-
islögreglunnar, sem Mikson
stjómaði, og þekkti hann vel.
Fyrir stríð léku þeir einnig sam-
an með eistnesku knattspymu-
liði. Jensen var einn þeirra sem
báru vitni fyrir Mikson við yfir-
heyrslur í Stokkhólmi árið 1946
og sagðist þar ekki vita til þess
að Mikson hefði handtekið
nokkum mann.
Jensen flutti til Kanada árið
1951 og býr þar enn. PRESSAN
náði tali af honum á Flórída í
Bandaríkjunum. I upphafi sam-
talsins lá vel á honum, hann
þekkti strax nafnið Evald Mik-
son og sagðist hafa lesið viðtal
sem birtist við hann í eistnesku
dagblaði í haust. En um leið og
blaðamaður nefndi gyðinga og
stríðsglæpi breyttist hljóðið og
einkenndist upp frá því af löng-
um þögnum og stuttum svömm.
„Ég sá Mikson síðast í Stokk-
hólmi árið 1946,“ sagði Jensen.
„Hann starfaði í öryggislögregl-
unni í Eistlandi í stríðinu og var
yfirmaður sinnar deildar. Ég
starfaði við skjalavörslu í örygg-
islögreglunni.“
Hvaða hlutverki gegndi
þessi deild?
„Deild Miksons sá um að
finna, handtaka og yfirheyra
kommúnista, sem höfðu starf-
að með Sovétmönnum. Þjóð-
verjamir vildu fá þá til að geta
fengið hjá þeim upplýsingar."
ÞJÓÐVERJAR VILDU FÁ
GYÐINGANA
Aðspurður sagðist Jensen
kannast við nafn Alexanders
Rubin, vegna þess að hann hefði
átt þekkta skartgripa- og úra-
verslun í Tallinn. Öðmm spum-
ingum um tiltekin efnisatriði og
ásakanir svaraði hann með stuttu
„nei“ og sagði að Eistlendingar
hefðu ekki tekið þátt í ofsóknum
á hendur gyðingum.
„Það vom ekki margir gyð-
ingar í Eistlandi, en það vom
Þjóðveijar sem vildu ná í þá og
tóku ákvarðanir um handtöku
þeirra. Þessar ásakanir eru af
pólitískum hvötum sprottnar;
gyðingamir vinna svona. Ef þú
birtir nafnið mitt í blaðinu reyna
þeir ef til vill næst að ná í mig.“
í yfirheyrslunum í Svíþjóð
sagðist Jensen þekkja nafn Ru-
bins, en ekki vita til þess að hann
hefði verið handtekinn. Nafn
Rubins er þó meðal annarra á
skrám sem Jensen tók saman um
þá sem höfðu verið handteknir
og aflífaðir. Hlutverk hans var
meðal annars að halda slíkar
skýrslur, þar sem fram kom
ástæða fyrir handtökum og hve-
nær viðkomandi var tekinn af
lífi. Meðal þess sem kom reglu-
lega fyrir augu Jensens voru
handtökuskipanimar sem Mik-
son undirritaði.
Samtímaskjöl greina frá sveit
að minnsta kosti eitt hundrað
Eistlendinga sem starfaði fyrir
Sicherheitsdienst (öryggislög-
reglu) Þjóðverja, þar á meðal um
tuttugu manns sem túlkar. Ekki
stenst heldur sú fullyrðing að
eistneska öryggislögreglan hafi
einungis sóst eftir „kommúnist-
um“; það á að minnsta kosti ör-
ugglega ekki við um Alexander
Rubin, sem var eldheitur þjóð-
emissinni og yfirlýstur andstæð-
ingur Sovétmanna. Dóttir hans
Ruth, fjórtán ára, fellur heldur
varla undir þá skilgreiningu og
svo er um fleiri sem Mikson lét
handtaka eða handtók sjálfur.
Eins og áður sagði er undir-
skrift Jensens á fjölda skjala sem
nú hafa fundist í Eistlandi og
nafn hans kemur fyrir í að
minnsta kosti einni bók sem
skrifuð hefur verið um stríðs-
glæpi í Eistlandi. Það er í frásögn
af því þegar Evald Mikson hand-
tók annan gyðing, Michail
Gelb, og segir þar orðrétt:
„Eftir að hafa handtekið Mi-
chail Gelb og látið greipar sópa
um eignir hans setti Mikson á
vakt í íbúð Gelbs einn félaga
sinn í fjöldamorðunum, starfs-
mann öryggislögreglunnar, M.
Jensen. Undirskrift þess sama
Jensens má finna á skjölum þar
sem segir að á skömmum tíma
hafi fjöldi þeirra gyðinga, sem
drepnir voru í Tallinn, aukist úr
207 í 610, næstum þrefaldast...“
MEINTIR STRÍÐSGLÆPA-
MENN í HÁR SAMAN
PRESSAN birti fyrir þremur
vikum viðtal við Harry Mánnil,
eistneskan hagfræðing búsettan í
Venesúela. Ein af skýringunum,
sem Eðvald hefur gefið á fram-
komnum ásökunum nú, er að
þær séu frá Mannil komnar, að
Mánnil vilji ná sér niðri á hon-
um, enda hafi Eðvald skýrt opin-
berlega frá því að hann hafi unn-
ið með Þjóðverjum í stríðinu.
Mánnil staðfesti í samtali við
PRESSUNA að hann hefði unn-
ið með Mikson í öryggislögregl-
unni, en flúið til Finnlands þegar
Þjóðverjar ætluðu að handtaka
hann. Hann sagði það þvætting í
Mikson að hann hefði unnið fyr-
ir Þjóðvetja og sagðist ekki skilja
af hverju hann blandaði nafni
sínu inn í þessa umræðu.
Eðvald Hinriksson vildi ekki
tjá sig um Harry Mánnil þegar
upphaflega var haft samband við
hann. „Hans tími kemur,“ sagði
Eðvald.
PRESSAN hefur heimildir
fyrir því að Mánnil sé einn nokk-
urra Eistlendinga sem nú eru
rannsakaðir vegna meintra
stríðsglæpa. Mál hans kom til
rannsóknar í Svíþjóð árið 1945
og var honum vísað úr landi í
kjölfar þess. Hann fékk aðstoð
sænskra stjómvalda til að kom-
ast til Venesúela, rétt eins og
Mikson sjálfur, sem var á leið til
Venesúela þegar skip hans
strandaði við Islandsstrendur.
FORINGI í SICHER-
HEITSDIENST
Fyrir nokkrum árum birtist
grein í tímaritinu Scandinavian
Journal of History undir heit-
inu „Swedish Policy Towards
Suspected War Criminals,
1945—’87“ eða „Stefna sænskra
stjómvalda gagnvart grunuðum
stríðsglæpamönnum“. Greinina
ritar Heléne Lööw, sem stundar
doktorsnám við háskólann í
Gautaborg. Hún rekur nokkur
dæmi í umfjöllun sinni og fyrsta
sagan er af Harry Mánnil, sem
reyndar er ekki nafngreindur,
heldur kallaður „A“. PRESSAN
hefur fengið staðfest að þama sé
um Harry Mánnil að ræða. Saga
hans er í grófum dráttum þessi:
Foreldrar „A“ vom úr þýsku-
mælandi minnihlutahópi í Eist-
landi. Hann kom til Svíþjóðar
sem flóttamaður í september
1944. Hann var meðhöndlaður
sem „venjulegur" flóttamaður,
fékk landvistarleyfi og síðar
vinnu í almenningsskjalasafhi í
Stokkhólmi.
I mars 1945 bámst upplýsing-
ar frá Internationella student-
hjalpens rikskommitté (Lands-
nefnd Alþjóðastúdentahjálpar-
innar) þess efnis að A hefði verið
foringi í Sicherheitsdienst Þjóð-
verja og stjómað fjöldamorðum
á gyðingum. Þessar upplýsingar
bárust til Sandler-nefndarinnar
svonefndu, sem rannsakaði mál-
eftii flóttamanna frá Eystrasalts-
ríkjunum, og leiddu til rannsókn-
ar í málinu.
Við yfirheyrslur viðurkenndi
A að hafa gengið í eistnesku ör-
yggislögregluna árið 1941, en
sagðist einungis hafa fengist við
skrifstofustörf. Hann kvaðst hafa
látið af störfum eftir nokkra
mánuði, tekið upp andróður
gegn Þjóðveijum og loks neyðst
til að flýja til Svíþjóðar.
Aðrir eistneskir flóttamenn
sögðu að hann hefði unnið fyrir
þýsku öryggislögregluna og tek-
ið þátt í fjöldamorðum á gyðing-
um, kommúnistum og öðrum.
Aðalástæðan fyrir því að hann
lét af störfum, sögðu þeir, var að
hann var gmnaður um að hafa
stolið eigum þeirra sem teknir
vom af lífi. Hann var einnig
sagður hafa hagnast á smygli
flóttamanna frá Eistlandi til Sví-
þjóðar. Hann dvaldi um skeið í
Finnlandi fyrir komuna til Sví-
þjóðar og finnska lögreglan
sagði þeirri sænsku að hann
hefði látið þeim í té upplýsingar
um flóttamenn sem væm komm-
únistar og afbrotamenn. Finn-
amir gmnuðu hann um að vera í
þýsku öryggislögreglunni.
Fyrst í stað var ekki gripið til
aðgerða gagnvart Mánnil, en
þegar bresk stjómvöld neituðu
honum um að koma til Bretlands
vakti það athygli sænskra stjóm-
valda. Þau sviptu hann landvist-
arleyfi og sendu hann til Venesú-
ela. Þess má geta að í það
minnsta einn maður, sem yfir-
heyrður var vegna máls Mánnils,
var einnig vitni í máli Miksons í
Stokkhólmi.
VITNIN ERU Á LÍFI
Þeir Jensen og Mánnil eru
meðal vitna sem enn em á lífi og
þekkja til starfa Eðvalds Hinriks-
sonar í Eistlandi. Vitað er um
fleiri, til dæmis Ninu Poom, en
Eðvald segir frá því í bók sinni
þegar hann handtók hana ásamt
eiginmanni hennar. Henni var
seinna misþyrmt hrottalega. Þá
er á lífi í Tallinn kona sem var
handtekin um leið og Ruth Ru-
bin. Hún er dóttir Ungermanns
þess sem var starfsmaður í skart-
gripaverslun Alexanders Rubin.
Karl Th. Birgisson
Evgenia Loov bendir á handtökuskipanir með undirskrift Mik-
sons í ríkisskjalasafninu íTallinn. Meöal skjala þar eru
handtökuskipun á Salomon Katy, undirrituð af Mikson 26.
september 1941, og tilkynning um aftöku hans 4. október
sama ár, undirrituð af Jensen.