Morgunblaðið - 25.11.2004, Qupperneq 34

34 FIMMTUDAGUR 25. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
VERZLUNARMANNAFÉLAG
Reykjavíkur hefur á síðustu dögum
látið í ljósi andstöðu sína við notkun
lyfjaprófa á íslenskum vinnumark-
aði og hefur talsmaður félagsins
meðal annars fullyrt ranglega að
beiðni um lífsýni í þessu samhengi
sé „alltaf óeðlileg og óheimil“ (Mbl.
18. nóv.). Tilgangur
þessarar greinar er að
varpa ljósi á ástæður
og skilyrði notkunar
lyfjaprófa á vinnu-
markaði.
Hvers vegna
lyfjapróf?
Áhugi íslenskra vinnu-
veitenda á notkun
lyfjaprófa er eðlileg
afleiðing af vaxandi
notkun ólöglegra
vímugjafa hér á landi.
Starfsmaður undir
áhrifum vímugjafa getur óafvitandi
ógnað öryggi og heilsu samstarfs-
manna sinna, viðskiptavina og al-
mennings, auk þess að skaða eigin
heilsu. Erlendar rannsóknir benda
til þess að meirihluti notenda ólög-
legra vímuefna sé í fullri vinnu, og
að hluti slysa og dauðsfalla á vinnu-
stöðum tengist lyfjanotkun. Líklegt
er að því sé svipað farið hér á landi.
Eftirlit með lyfjanotkun starfs-
manna er sérstaklega mikilvægt í
atvinnugreinum þar sem almanna-
hagsmunir krefjast þess að starfs-
menn séu allsgáðir, s.s. löggæslu,
samgöngum, verklegum fram-
kvæmdum, efnaiðnaði og heilbrigð-
isþjónustu. Erlendis eru lyfjapróf
ekki umdeild á þessum sviðum,
heldur fremur þegar þau eru notuð
í starfsemi sem ekki telst sérlega
viðkvæm að þessu leyti. Í Banda-
ríkjunum nota 95% af Fortune 500
fyrirtækjunum lyfjapróf sem hluta
af sínu ráðningarferli, a.m.k. fyrir
einhver störf.
Lyfjapróf eru ekki ólögleg
Söfnun og úrvinnsla lífsýna er háð
lögum um persónuvernd, og ekkert
í þeim lögum bannar þessa söfnun
eða lyfjaprófin sem slík. Lögin gera
hins vegar kröfur um að málefna-
legur tilgangur búi að baki söfnun
viðkvæmra persónuupplýsinga og
að meðferð þeirra sé með
ákveðnum hætti. Sú lögmæta þörf
vinnuveitanda að tryggja að starfs-
menn ógni ekki öryggi annarra
starfsmanna, viðskiptavina og al-
mennings hlýtur að teljast málefna-
legur tilgangur í þessu sambandi.
Lögmæti lyfjaprófa hefur raunar
verið staðfest af Persónuvernd, í
áliti frá 20. júní 2003, þar sem
fjallað var um ákvæði á umsókn-
areyðublaði Alcan á Íslandi þess
efnis að læknisskoðun (þ.m.t. lyfja-
próf) sé skilyrði fyrir ráðningu og
geti einnig farið fram hvenær sem
er eftir það. Persónuvernd taldi
þetta ákvæði lögmætt, enda gæfi
umsækjandinn með
útfyllingu eyðublaðs-
ins samþykki sitt.
Jafnvel mætti halda
því fram að lög um að-
búnað, hollustuhætti
og öryggi á vinnustöð-
um (46/1980) skylduðu
ákveðna vinnuveit-
endur til að fram-
kvæma lyfjapróf til að
tryggja öryggi starfs-
manna. Í Bandaríkj-
unum eru í gildi lög
(Drug-free Workplace
Act) sem skylda þá
vinnuveitendur á sviði almennings-
samgangna og þá sem bjóða í op-
inber verk til að hafa reglur um
vímuefnalausan vinnustað og fram-
fylgja þeim m.a. með lyfjaprófum.
Forspárgildi lyfjaprófa
Yfirleitt leiðir jákvæð svörun í
lyfjaprófi til þess að viðkomandi
starfsmaður er ekki ráðinn, og því
eru ekki til margar rannsóknir sem
sýna tengsl niðurstöðu á lyfjaprófi
við hegðun í starfi. Ein slík rann-
sókn var þó gerð á vegum US Post-
al Service, og fólst hún í því að
lyfjapróf var gert á 5.500 nýráðnum
starfsmönnum en niðurstöðum þess
haldið leyndum fyrir stjórnendum.
Þegar afdrif starfsmannanna voru
könnuð fimmtán mánuðum síðar
kom í ljós að fjarvistir voru 60%
meiri hjá þeim sem höfðu sýnt já-
kvæða svörun í lyfjaprófinu, og
brottvikningar úr starfi 50% al-
gengari. Aðrar rannsóknir hafa
sýnt tengsl við slys og framleiðni.
Ástæða er til að ætla að for-
spárgildi lyfjaprófa sé svipað hér á
Íslandi.
Framkvæmd lyfjaprófa
Vinnuveitendur sem hugleiða að
nota lyfjapróf þurfa að vega og
meta skyldu sína til að tryggja ör-
yggi annars vegar og rétt starfs-
manna og umsækjenda til friðhelgi
einkalífs hins vegar. Ef menn
ákveða að nota lyfjapróf er hægt að
velja um a.m.k. þrjár leiðir; (a) að
gera lyfjapróf að skilyrði fyrir
ráðningu, (b) að prófa starfsmenn
einungis þegar grunsemdir vakna,
eða (c) að láta tilviljanakennd lyfja-
próf fara fram meðal starfsmanna.
Varðandi framkvæmd lyfjaprófa
er margs að gæta. Í fyrsta lagi ætti
notkun lyfjaprófa að tengjast skýr-
um reglum um vímuefnalausan
vinnustað, sem kynna þarf með
áberandi hætti. Þá þarf að ákveða
hvort reglur nái einungis til ólög-
legra efna eða hvort tilgreind séu
einnig ákveðin lyfseðilsskyld lyf og/
eða áfengi, þar sem þau geta verið
jafnhættuleg. Vinnuveitandi ætti að
gefa skriflega yfirlýsingu þess efnis
að lífsýni verði einungis notuð til
þess að greina hvort vímu-
efnaneysla brýtur í bága við reglur,
og starfsmenn eða umsækjendur
ættu að staðfesta samþykki sitt
með undirskrift. Efnafræðileg
greiningarpróf sem notuð eru verða
að vera bæði áreiðanleg (e. re-
liable), og réttmæt (e. valid), og
ætti rannsóknarstofan sem greinir
lífsýnin að geta lagt fram gögn um
þetta. Ákveða þarf hvernig taka
eigi á því þegar einstaklingur neit-
ar að hafa neytt efnanna („falskar
jákvæðar“ niðurstöður), og því þeg-
ar menn neita að gangast undir
próf. Loks ætti notkun lyfjaprófa
að tengjast heilsueflingaráætlun
fyrirtækisins, þannig að starfs-
mönnum sé boðin aðstoð til að tak-
ast á við vanda sinn þegar við á.
Rannsóknir sýna að þetta gerir við-
horf starfsmanna til reglnanna já-
kvæðara.
Vímuefnalausir vinnustaðir eru
hagsmunir allra landsmanna og
lyfjapróf geta verið mikilvægur lið-
ur í að tryggja öryggi og heilsu
vinnandi fólks og almennings.
Stéttarfélög ættu að taka þátt í
málefnalegri umræðu um umgjörð
og framkvæmd lyfjaprófa, fremur
en að lýsa því ranglega yfir að hún
sé óheimil með öllu.
Lyfjapróf á vinnumarkaði
Ásta Bjarnadóttir fjallar um
vinnumarkað og lyfjapróf ’Vímuefnalausir vinnu-staðir eru hagsmunir
allra landsmanna og
lyfjapróf geta verið mik-
ilvægur liður í að
tryggja öryggi og heilsu
vinnandi fólks og al-
mennings. ‘
Ásta Bjarnadóttir
Höfundur er vinnusálfræðingur og
lektor við Háskólann í Reykjavík.
EIN AF hverjum
þremur. Á þessum orð-
um hefst nýleg skýrsla
UNIFEM, kvennasjóðs
Sameinuðu þjóðanna, um ofbeldi
gegn konum. Þriðja hver kona
verður á lífsleiðinni fórnarlamb
kynbundins ofbeldis. Ofbeldið á
sér margar birting-
armyndir, allt frá
misþyrmingum og
nauðgunum á heim-
ilum kvenna til kyn-
lífsánauðar, barna-
hjónabanda og
umskurðar. Ofbeldið
er slíkt að umfangi
að því er líkt við far-
sóttir eins og alnæmi
og malaríu enda
banamein milljóna
kvenna um heim all-
an. Ofbeldi gegn kon-
um er í dag við-
urkennt af
alþjóðastofnunum
sem einn helsti
heilsufarsvandi
heims. Þrátt fyrir
það hlýtur málefnið
ekki þá umræðu og
athygli meðal al-
mennings og ráða-
manna sem því ber.
Árið 1999 lýstu
Sameinuðu þjóðirnar
25. nóvember alþjóð-
legan baráttudag
gegn ofbeldi gegn konum. Þær
hafa frá stofnun samtakanna
unnið markvisst að því að styrkja
mannréttindi kvenna en það var
þó ekki fyrr en árið 1993 sem
allsherjarþingið samþykkti yf-
irlýsingu um afnám ofbeldis gegn
konum. UNIFEM og önnur
kvennasamtök um heim allan
nýta daginn í dag til að beina
sjónum almennings og stjórn-
valda að mannréttindabrotum
gegn konum og benda á nauðsyn
þess að yfirlýsingin frá 1993
verði að sáttmála sem hafi gildi
þjóðréttarsamnings. Ár-
ið 1997 stofnaði UNI-
FEM sérstakan ofbeld-
issjóð sem fjármagnar
verkefni kvennasamtaka
og ríkisstjórna sem miða
að því að vinna gegn of-
beldi gegn konum. Sjóð-
urinn annar ekki eftirspurn og
hefur því miður ekki fjárhagslegt
bolmagn til að styrkja nema brot
þeirra verkefna sem óska eftir
fjármagni. Í dag
brýnir UNIFEM fyr-
ir aðildarríkjum SÞ
að standa við póli-
tískar skuldbind-
ingar sínar, stíga
framfaraskref í þágu
kynjajafnréttis og
veita aukið fjármagn
til réttindabaráttu
kvenna þannig að
viðvarandi árangur
náist.
Í dag hefst al-
þjóðlegt 16 daga
átak gegn kyn-
bundnu ofbeldi. Dag-
setning átaksins, frá
25. nóvember til 10.
desember, hins al-
þjóðlega mannrétt-
indadags, var valin
til að tengja á tákn-
rænan hátt kynbund-
ið ofbeldi og mann-
réttindi.
Tímasetningin var
einnig valin til að
leggja áherslu á
mannréttindabrotin
sem felast í slíku ofbeldi. Hér á
landi hafa 17 aðilar, að frum-
kvæði UNIFEM á Íslandi, ákveð-
ið að hlýða kallinu og standa fyr-
ir 16 daga átaki gegn kynbundnu
ofbeldi. UNIFEM á Íslandi vill
taka skrefið til fulls og leggja sitt
af mörkum til að einkunnarorð
kvennaáratugar SÞ 1975–1985,
jafnrétti, þróun og friður geti
orðið að veruleika.
Ofbeldi gegn kon-
um er grófasta
birtingarmynd
kynjamismununar
Rósa Guðrún Erlings-
dóttir fjallar um of-
beldi gegn konum
Rósa Guðrún
Erlingsdóttir
’Ofbeldi gegnkonum er í dag
viðurkennt af al-
þjóðastofnunum
sem einn helsti
heilsufarsvandi
heimsins. ‘
Höfundur er stjórnarformaður
UNIFEM á Íslandi.
DREIFÐRI borgarbyggð fylgja
miklar vegalengdir. Því dreifðari
sem byggðin er því dýrari og um
leið óhagkvæmari
verður rekstur al-
menningssamgangna.
Einkabílanotkunin
eykst með dreifðari
byggð. Aukin einkabíl-
anotkun veldur auk-
inni loftmengun og
fjölgun slysa. Þá
krefst gerð dreifðrar
byggðar gríðarlegra
landfórna. Skv. spá
Þjóðhagstofnunar þarf
að reisa á höfuðborg-
arsvæðinu byggð á
stærð við Kópavog,
Garðabæ og Hafn-
arfjörð á næstu 20 árum. Ef við
ætlum eingöngu að byggja áfram
hefðbundin úthverfi eins og við
þekkjum þau þá þarf að taka gríð-
arleg landsvæði undir byggð á
næstu árum.
Rekstur bifreiðaflotans
Beinan árlegan kostnað samfélags-
ins við rekstur bifreiðaflotans á
höfuðborgarsvæðinu má áætla 65
milljarða. Þetta er kostnaður við
rekstur og afskriftir bifreiða,
kostnaður vegna slysa, gerðar og
rekstrar gatnakerfisins o.fl. Tími
ökumanna og farþega
er ekki metinn til fjár
í þessari tölu og ekki
heldur óbeinir þættir
eins og minni lífsgæði
vegna meiri loftmeng-
unar, hljóðmengunar
og slíkra þátta. Al-
gengast er orðið að
taka þessi atriði með
þegar verið er að meta
slíkan kostnað. Ef það
er gert þá má áætla
að rekstur bifreiðaflot-
ans sé hátt í 100 millj-
arðar á ári. Sam-
kvæmt gögnum, sem
notuð eru við gerð svæðisskipulags
á höfuðborgarsvæðinu og miðast
við óbreytta stefnu í skipulags-
málum, á bifreiðanotkun að aukast
um 40–50% á næstu 20 árum. Með-
al bílferð mun lengjast úr 6 km í
6,9 km. Þetta þýðir að rekstr-
arkostnaður bifreiðaflotans mun
aukast um 30 til 45 milljarða á ári
á þessu tímabili eftir því hvaða
reikniaðferð er notuð.
Brýnt er að draga úr þeirri gríð-
arlegu aukningu sem séð er að
verði á notkun bifreiða og þeim
stjarnfræðilegu fjárhæðum sem
þessi aukna bifreiðanotkun mun
kosta einstaklinga og samfélagið
allt. Samtökin um betri byggð
munu ekki sitja þegjandi og horfa
á skipulagsyfirvöld taka ákvarðanir
sem hafa slík stórfelld fjárútlát í
för með sér. Það sorglega er að
fyrir alla þessa peninga erum við
ekki að fá neitt. Þetta eru bara
fjárútlát og minni lífsgæði. Við
munum verja meiri hluta ráðstöf-
unartekna okkar í bensín, dekk og
olíur og þurfum að eyða meiri tíma
í bílunum í stað þess að verja hon-
um með fjölskyldunni eða við tóm-
stundaiðju. Núverandi stefna í
skipulagamálum er vélin sem knýr
áfram þessa óheillaþróun.
Umferðar- og
öryggismál
Önnur meginástæða þess að taka á
Vatnsmýrina undir miðborg-
arbyggð er umferðar- og öryggis-
málin. Ljóst er að betra er að gera
30.000 til 50.000 manna byggð í
Vatnsmýrinni í stað þess að leggja
tuttugu til þrjátíu sinnum stærra
svæði undir jafnfjölmenna úthverf-
abyggð. Þá munu árlega sparast
milljarðar vegna minni bifreiða-
notkunar. Minni bifreiðanotkun
þýðir einnig að það verða færri
slys. Sparnaður samfélagsins af því
að hafa slíka byggð í Vatnsmýrinni
í stað þess að hafa hana við Úlfars-
fell og á Álfsnesi yrði gríðarlegur.
Kostnaður við gerð samgöngu-
mannvirkja yrði þó væntanlega
svipaður. Að óbreyttri skipulags-
stefnu með flugvöll áfram í Vatns-
mýrinni í stað þess að nýta svæðið
undir miðborgarbyggð þá er verið
að taka ákvörðun um sóun gríð-
arlegra fjármuna. Með því er jafn-
framt verið að taka ákvörðun um
að auka bifreiðanotkun, auka loft-
mengun og fjölga slysum.
Ný miðborg í Vatnsmýrinni
Þriðja ástæða þess að við eigum að
taka Vatnsmýrina undir byggð er
að við eigum enga miðborg. Hér
hefur aldrei verið byggð miðborg.
Auðvitað er það skylda Reykjavík-
ur sem höfuðborgar landsins að
bjóða sem valkost þétta miðborg-
arbyggð fyrir það fólk sem vill
frekar búa í borg en strjálli út-
hverfabyggð.
Í úthverfunum eigum við að
leggja áherslu á raðhúsa- og ein-
býlishúsabyggð fyrir þá sem kjósa
það búsetuform. Fjölbýlishúsin eig-
um við að byggja í Skuggahverfinu
og í Vatnsmýrinni. Endurbyggja á
Skuggahverfið og Hverfisgötuna
frá Hlemmi niður að Þjóðleikhúsi
með það að markmiði að koma þar
fyrir nýrri blandaðri byggð með
5.000 til 10.000 manns. Í framhaldi
af því, innan 5 til 10 ára á að taka
Vatnsmýrina undir 40.000 til 50.000
manna nýtísku miðborgarbyggð.
Þar eigum við að reisa glæsilegustu
miðborg Evrópu sem hluta af nú-
verandi miðbæ í Kvosinni.
Breytum áherslum í skipulagsmálum
Friðrik Hansen Guðmundsson
skrifar um skipulagsmál ’Önnur meginástæðaþess að taka á Vatns-
mýrina undir miðborg-
arbyggð er umferðar-
og öryggismálin. ‘
Friðrik Hansen
Guðmundsson
Höfundur er í stjórn
Samtaka um betri byggð.