Morgunblaðið - 30.12.2004, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 30. DESEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
Þ
að er farið að líða á hina
gagnmerku Turner-
sýningu sem staðið hef-
ur yfir í nokkrum sölum
Ríkislistasafnsins í
Kaupmannahöfn frá því 4. sept-
ember og lýkur 9. janúar. Hef löngu
vakið athygli á henni og alla tíð síðan
verið í viðbragðsstöðu við að gera
henni nánari skil en röð óviðráð-
anlegra atvika hnikað góðum ásetn-
ingi. En ekki öll nótt úti og með hlið-
sjón af hinum mörgu sem leggja leið
sína til Hafnar yfir hátíðirnar ásamt
öllum þeim löndum sem búsettir eru
í borginni og lesa blaðið að staðaldri.
Ærin ástæða til að minna á þetta at-
hyglisverða framtak safnsins.
Ef til vill er Turner þekktasti mál-
arasnillingur undangenginna alda á
landi hér, að Picasso undanskildum.
Margt kem-
ur til og ekki
síst að Kjar-
val var í
upphafi fer-
ils síns undir
sterkum
áhrifum frá honum, las jafnvel í
norskri uppsláttarbók sem ég fletti
af tilviljun í á dögunum, að skútusjó-
maðurinn ungi hefði fengið hug-
ljómun og farið að mála þegar hann
leit verk Turners í Englandi. Hvað
sem öðru líður og hve bókstaflega
mönnum hugnast að melta fram-
sláttinn var Kjarval í London í þeim
tilgangi að hefja listnám, en dyrun-
um lokað á hann á listakademíunni.
Dvaldist í stað þess löngum á mál-
verkasöfnum veturlangt og þar til
hann hélt til Hafnar um sumarið og
fékk inni á Konunglegu listakadem-
íunni. Áhrifin frá Turner þó auðsæ,
allt í senn góð uppbyggjandi og mik-
ilsverð, gefa sterklega til kynna að í
hinum unga óskólaða sjómanni hafi
hin skynræna ratsjá verið prýðilega
virk. En svo má einnegin velta fyrir
sér hverjir verði ekki gagnteknir og
fái hugljómun þegar þeir standa
frammi fyrir verkum Turners, þessa
mikla enska málara sem hafði svo
drjúg áhrif á þróun til margra átta í
málaralistinni. Engin tilviljun að
áhrifa hans má beint og óbeint
greina í verkum málara á öllum
Norðurlöndum, og er hið eðlilegasta
mál fyrir hin kláru birtumögn og
tíðu veðrabrigði á þeim slóðum,
kannski hvergi eins greinileg og á
Íslandi. Lengi og allt fram á þennan
dag hafa framsæknir málarar meg-
inlandsins gert sér ferð norður á
bóginn til að upplifa þessi birtumögn
og veðrabrigði. Sjómaðurinn ungi
hefur trúlega fundið sig í miðju
túninu heima er hann leit myndir
Turners, kennt í þeim hillingar og
loftspeglanir Meðallandsins og
veðrabrigði á hafi úti, um leið orðið
hugfanginn af hættinum sem mál-
arinn viðhafði við að fanga og skjal-
festa myndefni sín. Fyrir Turner lá
ekki að endurgera viðföngin eins og
hann sá þau heldur holdgera sjálfa
lifunina í návist þeirra eins og það
má orða. Hvort sem um var að ræða
mikla ókyrrð og boðaföll í hafi og
skip í sjávarháska eða upphafið og
draumakennt sólarlag, allar sam-
anlagðar og fjölþættar stemmurnar
sem þessar andstæður framkalla.
Myndefnið var meðal til útrásar
óheftum sköpunarkrafti en ekki að-
alatriði í sjálfu sér og hér gekk lista-
maðurinn mjög hreint til verks, hon-
um nægði ekki að þefa af föngum
sínum heldur varð hann að lifa sig
inn í þau. Til marks um það er haft
fyrir satt að hann hafi látið binda sig
við mastur til að fá í skrokk og skyn-
færi nasasjón af hamförum hafsins,
mundað verkfæri sín um leið. Þá
stakk hann höfðinu út um glugga
járnbrautarlesta á fullri ferð um leið
og hann rissaði upp það sem fyrir
augu bar.
Þegar við erum að tala um utanaðkomandi áhrif varTurner ekki eingetinn frekar
en Kjarval, hann gerði snemma víð-
reist um meginlandið til að leita
fanga í list fortíðar og mun líkast til
hafa fallið jafn algjörlega í stafi er
hann sá myndverk Rembrandts og
Kjarval er hann stóð frammi fyrir
myndum Turners. Í ljósi þess hve
mörg verk Turners eru fersk og nú-
tímaleg og að áhrifa frá honum
bregður enn fyrir í verkum fram-
sækinna málara er erfitt að melta þá
staðreynd að hann var fæddur 1775.
Náði svo að lifa allt til ársins 1851 og
er nú almennt viðurkenndur sem
undanfari impressjónistanna og út-
hverfa innsæisins, expressjónism-
ans, svo og abstrakt espressjónism-
ans o.fl. ofl. Hér skipa vatnslita-
myndirnar veigamikinn sess en þar
leitaði hann í smiðju hins skammlífa
landa síns og jafnaldra Thomasar
Girtins (1775–1802), sem var einn
fremsti rannsakandi miðilsins um
sína daga og bjó yfir yfirburða færni.
Án Girtins enginn Turner sagði
hann sjálfur, raunar ei heldur fjöldi
annarra eftirkomenda í listgeiranum
því skammlífi snillingurinn fann upp
aðferðina við að nota sjúgandi papp-
írsgrunn og mála beint á hann, var
að auki einn af brautryðjendum
rómantíska landslagsmálverksins á
Englandi. Listsögufræðingar hafa
gamnað sér við að kalla Turner
fyrsta Monet, fyrsta undanfara im-
pressjónistanna, fyrsta módernist-
ann og fyrsta Pollock, sannleikskorn
í öllu.
Þrátt fyrir að Girtin og seinna
Turner hafi brugðið upp mjög sann-
verðugum myndum af náttúrunni
var síður um að ræða að þeir væru
beinlínis að eftirgera hana, mun
frekar að lifa sig inn í eðli hennar og
sköpunarferli. Engin bein kortagerð
þótt útlínur landslagsins og annað
hlutvakið myndefni gæti verið skýrt
markað, einkum hjá Girtin, öllu frek-
ar um að ræða að endurvarpa hverju
sinni spegilmynd og mögnum við-
fangsins á vit skoðandans, sýn hins
innra auga, hinu innra ljósi eins og
hið andlega skylda skáld og samtíð-
armaður þeirra William Words-
worth orðaði það. Mikilvægur hlekk-
ur í þessari þróun var einnig
málarinn John Constable, sem var
einn mesti áhrifavaldur um þróun
impressjónismans handan Erm-
arsunds og „plain air“ málverksins,
eða „plein air“ á frönsku, sem er al-
gengari skilgreining og vísar til að
mála úti við, augliti til auglitis við
náttúrusköpin. Þetta gerðist á fyrra
helmingi nítjándu aldar og varð að
hópefli er fór að líða á hana með
listamannanýlendum víða í álfunni,
náði hámarki í lok hennar og var sá
arfur sem reyndist okkar fyrstu sí-
gildu módernistum drýgstur í upp-
hafi þeirrar tuttugustu og langt fram
eftir henni. Þessi áhrif mátti svo
rekja til veðurfræðinnar sem
Constable ásamt mörgum öðrum
málurum voru mjög uppnumdir af,
hann hafði lesið um skýjaformanir,
eðli þeirra og greiningu í ritgerða-
safni veðurfræðingsins Luke How-
ards sem út kom 1803, ásamt
tveggja binda verkinu „The climate
of London“ 1818–20. Fyrir atbeina
Goethes í Weimar og B. S. Inge-
mann í Sorø náðu rit Howards fljót-
lega til meginlandsins.
Samfara þessari þróun sprattfram nýtt mat á frumdráttum,eða skissum eins og athöfnin
er yfirleitt skilgreind, menn fóru nú
sem aldrei fyrr að meta hina beinu
og afdráttarlausu tjáningu sem þau
innbáru. Og hvað umbúðalaus til-
finningagos á þeim vettvangi snertir
var Joseph Mallord William Turner
vafalaust fremstur meðal jafningja
um sína daga.
Það sem nú gerðist var að nátt-
úrusköpin voru ekki lengur nokkurs
konar meistaralega vel máluð leik-
mynd í bakgrunni málverka eins og
lengstum áður, heldur þrengdu þau
sér fram í öllu sínu veldi, spennu-
víddum og tilbrigðum. Nú skipti
mestu að fanga anda staðarins, hið
óflekkaða og „pastorala“ og varð
stöðugt áleitnara eftir því sem fram
leið og náði hámarki í úthverfa inn-
sæinu á síðustu öld og þá var stutt
yfir í óhlutlæga og óformlega mál-
verkið, abstrakt og art informel og
þarnæst athafnamálverkið; action
painting. Skilin þar á milli minni en
margur hyggur en þróunina má lesa
eins og línurit, loks kom að því að
hugmyndin í sjálfri sér varð ríkjandi
stefna og skildi hitt eftir á hafn-
arbakkanum um stund. Hér yfirsjást
mér ekki hinir fjölþættu myndmiðlar
hátækninnar sem svo mikið hefur
borið á síðustu árin, en nú standa
menn frammi fyrir nokkrum og eðli-
legum viðsnúningi í ljósi ágengi
mannsins á lífríkið og náttúrusköpin
sem þrengir málverkinu og skyn-
rænum atriðum í forgrunninn á ný.
Allt kom þetta upp í hugann þegar
skrifari fletti í hinni veglegu kata-
lógu og lætur hugann reika um sali
Ríkislistasafnsins, meður því að
Turner er hér afar mikilvægur
hlekkur og fingraför hans enn sýni-
leg. Ekki er um neina yfirlitssýningu
í ströngum skilningi að ræða heldur
þrjátíu myndverk fengin að láni frá
Tate Britain, Millbank. Ein sér er
sýningin á sinn hátt af hárri gráðu
enda hefur hún verið í gerjun í heilan
áratug eins og gerist iðulega um við-
líka stórviðburði. Sýningarstjórinn
Kaspar Monrad, hefur einnig viljað
beina kastljósinu að samtíðarmál-
urum á meginlandinu svo og nor-
rænu gullaldarmálurunum sem er
Sýn hins innra auga
J.M.W. Turner: Ódysseifur hæðist að Polyphemeusi (úr Ódysseifskviðu Hómers), 1829, olía léreft 132,5x203 cm.
Johan Thomas Lundbye (1818–48): Stúdía af trjátoppi og skýjum, 1838, olía á pappa, 17,5x30,6 cm.
John Constable (1776–1837): Steypiregn yfir hafinu 1824/28, olía á pappír yfirfærður á léreft 22,2x31 cm.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is