Morgunblaðið - 20.03.2005, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 20. MARS 2005 MORGUNBLAÐIÐ
F
riðarverðlaunahafi
Nóbels, Wangari
Maathai, er um margt
merkileg kona. Þessi
65 ára gamla kona er
stofnandi og forystu-
kona umfangsmikillar
skógræktar- og um-
hverfisverndarhreyfingar, sem hefur
gróðursett um 30 milljónir trjá-
plantna. Einnig hefur hún verið
áhrifamikil baráttukona fyrir réttind-
um kvenna og auknu lýðræði í heima-
landi sínu Kenýa. Hún var jafnframt
fyrsta konan í Mið- og Austur-Afríku
til þess að taka doktorspróf og varð
síðan í vetur fyrst Afríkukvenna til að
hljóta friðarverðlaun Nóbels, ein-
hverja eftirsóttustu nafnbót heims.
Maatahi er menntaður líffræðing-
ur frá háskólum í Bandaríkjunum og
Þýskalandi og hlaut doktorsnafnbót í
líffærafræði frá Nairobi-háskóla.
Eftir að hún lauk háskólanámi fékk
hún stöðu við háskólann og gegndi
þar prófessorsembætti þar til hún
sneri sér alfarið að stjórnmálum og
baráttumálum sínum.
Stofnaði Grænabeltishreyfinguna
Maatahi hefur einkum látið til sín
taka á vettvangi jafnréttisbaráttu,
umhverfisverndar og lýðræðisum-
bóta. Fyrir nærri 30 árum stofnaði
hún félagsskap sem mætti kalla
Grænbeltishreyfinguna „The Green
Belt Movement“. Á vegum hennar
eru konur hvattar og styrktar til þess
að gróðursetja tré á jörðum sínum,
við skóla og kirkjur. Með skógrækt-
inni er stuðlað að bættu umhverfi og
um leið dregið úr ásókn í náttúru-
skógana. Jafnframt eru konunum létt
verkin með því að framleiða eldivið,
ávexti og fóður nærri heimilinu og
gefið tækifæri til að afla sér smá-
tekna. Hreyfingin starfar núna í all-
mörgum öðrum Afríkuríkjum undir
svipuðum formerkjum.
Baráttuaðferðir Maathai hafa á
köflum verið umdeildar. Hún stóð til
dæmis fyrir fjöldamótmælum í Nair-
obi þegar leggja átti útivistarsvæðið
Uhuru Park undir stórbyggingar og
eins þegar höggva átti skóginn í
Ngong-hæðum undir nýbyggingar. Í
báðum tilvikum var talið að um spill-
ingu væri að ræða í stjórnkerfinu og
óeðlilega staðið að úthlutun bygging-
arréttar. Því fólust mótmælin í bar-
áttu fyrir bættu umhverfi, siðbót í
stjórnkerfinu og gegn spillingu.
Þetta orsakaði miklar deilur við þá-
verandi stjórnvöld og í baráttunni í
Nairobi var henni misþyrmt af lög-
reglu og hún sett í fangelsi. Hún fór
hins vegar með sigur af hólmi í báð-
um tilvikum og framkvæmdirnar
voru stöðvaðar.
Samhengi friðar og umhverfis
Athygli umheimsins beindist
snemma að Maathai. Fyrir vikið hef-
ur hún í gegnum tíðina fengið ótal
viðurkenningar um allan heim fyrir
störf sín, bæði á sviði umhverfismála
og jafnréttisbaráttu. Í hnotskurn má
segja að henni hafi tekist að setja
fram á skýran hátt samhengi friðar
og sjálfbærrar nýtingar náttúruauð-
linda. Þetta samhengi ætti að vera
okkur Íslendingum augljóst, þar sem
einu „stríðin“ sem við höfum háð frá
sjálfstæði voru auðlindastríð, þorska-
stríðin, þar sem við deildum við ná-
grannaríki um yfirráð náttúruauð-
linda í hafinu umhverfis landið. Þetta
samhengi hefur hins vegar ekki verið
alls staðar augljóst og með því að
veita Maatahi verðlaunin vildi nóbels-
nefndin draga athygli heimsbyggðar-
innar að þessum málum. Deilur varð-
andi aðgang og nýtingu auðlinda
jarðar eru iðulega undirrót ófriðar og
hörmunga, bæði smárra og stórra. Í
umsögn norsku nóbelsnefndarinnar
kemur fram að Maathai séu veitt
verðlaunin fyrir framlag hennar til
sjálfbærrar þróunar, lýðræðis og
friðar.
Til þess að skilja betur bakgrunn
baráttu Maathai er gott fyrir lesend-
ur að kynnast lítillega stöðu mála í
heimalandi hennar. Ég hafði tæki-
færi á því að kynnast þeim vettvangi,
en ég eyddi síðastliðnu hausti í Afríku
við öflun gagna í rannsóknarverkefni
mitt í auðlindastjórnun á Elgonfjalli á
landamærum Úganda og Kenýa.
Maathai er fædd og uppalin í smá-
bænum Nyeri í hlíðum Kenýafjalls.
Kenýafjall setur mikinn svip á lands-
lagið, en fjallið er jöklum skrýtt og
gnæfir yfir hálendisslétturnar í
kring. Svæði umhverfis fjallið byggir
ættbálkur Maathai, Kikuyu, en hann
er fjölmennasti ættbálkur landsins. Í
Austur-Afríku eru fleiri slík fjöll sem
gnæfa stakstæð upp úr hásléttunum,
líkt og skógi vaxnar eyjur í landslag-
inu. Þekktast þessara fjalla er Kilim-
anjaro í Tanzaníu, 5.895 m hátt og
hæsta fjall Afríku og eins er Kenýa-
fjall í Kenýa mikilfenglegt, 5.200 m
hátt, einnig með jöklum á toppnum.
Auk þess eru á þessum slóðum fleiri
há fjöll eins og Meru, Aberdares og
Elgon og austar fjallgarðarnir
Rwenzori og Virunga.
Umsetið umhverfi
Að þessum fjöllum hefur umhverf-
isverndarbarátta Maatahi mikið
beinst. Þessi fjöll eru afar mikilvæg
fyrir margra hluta sakir. Jarðvegur í
hlíðum þeirra er frjósamur og því eru
þéttbýlustu svæði viðkomandi landa
umhverfis þau. Ofan ræktunarland-
anna taka við skógar, upp að heiða-
löndunum ofan skógarmarkanna.
Sakir einangrunarinnar og mikillar
hæðar er einkar fjölbreytilegt lífríki
á fjöllunum. Þessi háfjöll skipta einn-
ig miklu máli fyrir vatnsbúskap land-
anna. Á þau safnast úrkoma sem síð-
an miðlast um nærliggjandi
landsvæði. Frá Kenýafjalli kemur til
dæmis mest af neysluvatni höfuð-
borgarinnar Nairobi.
Þessir mikilvægu skógar eru undir
sífelldri ásókn frá samfélaginu í
kring. Þetta eru frjósöm svæði með
ríkulegri úrkomu og því er ásókn í að
leggja skóglendin undir landbúnað.
Einnig vex þar verðmætur harðvið-
ur, sem mikil eftirspurn er eftir í öll-
um löndum Austur-Afríku. Maatahi
hefur ítrekað bent á þau áhrif sem
eyðing skóga hefur haft í kringum
Kenýafjall. Nú renna árnar grugg-
ugar frá fjallinu, flóð eru tíð og vatns-
rennsli ójafnt svo nokkur atriðið séu
nefnd.
Við þetta bætist að skógsstjórn og
önnur auðlindastýring er veikburða
og spilling landlæg. Á seinustu árum
fyrrverandi ríkisstjórnar landsins
var til dæmis töluvert gert af því að
úthluta pólitískt „korrekt“ fólki jarð-
næði í skógunum, auk þess sem út-
völdum fyrirtækjum var leyft að
höggva verðmætan harðvið úr skóg-
um í eigu ríkisins. Þetta hefur í mörg-
um tilvikum leitt til mikilla deilna og
ófriðar um yfirráð yfir landi og auð-
lindum sem ekki sér fyrir endann á.
Fyrir um 10 árum létust til dæmis
um 2.000 manns í óeirðum vegna
deilna um jarðnæði í Vestur-Kenýa.
Bág staða kvenna æpandi
Bág staða kvenna er einnig æpandi
þegar farið er um dreifbýli Kenýa,
sem og annarra landa Austur-Afríku.
Á heimilum fátækra, barnmargra
smábænda er það yfirleitt hlutverk
konunnar að afla eldiviðar, samhliða
því að ala upp börnin, sinna heimilis-
verkum og helstu viðfangsefnum við
jarðyrkjuna. Leiðir til þess að bæta
lífsafkomu fólks, á þessum slóðum,
Á slóðum Wangari Maathai
Í Kenýa hefur kona ein tekið forustu í baráttu fyrir auknu
lýðræði og réttindum kvenna. Hún hefur einnig látið til sín
taka í umhverfismálum. Fyrir framlag sitt hlaut Wangari
Maathai friðarverðlaun Nóbels. Jón Geir Pétursson fjallar
um Maathai og reynslu sína í Kenýa.
Skógi vaxin fjöll í Austur-Afríku
skipta miklu fyrir vatnsbúskap land-
anna. Þessi fallegi foss er í einni af
fjölmörgum ám sem falla frá Elgon-
fjalli og skipta miklu fyrir afkomu íbú-
anna í kring.
Maathai er fædd í hlíðum Kenýafjalls. Fjallið er um 5.200 m hátt með jöklum á toppnum og setur mikinn svip á umhverfið.
Ljósmyndir/Jón Geir Pétursson
Bættur hagur kvenna er eitt helsta baráttumál Wangari Maatahi. Víðast í
Afríku er eldiviður nauðsynlegur til matseldar. Það er yfirleitt hlutverk kvenna
að sækja eldiviðinn. Þessi kona sagðist þurfa fjögur svona hlöss til heimilisins
á viku, líklega um 40 kg hvert. Hún sækir viðinn berfætt inn í torgenga skógana
á Elgonfjalli í Vestur-Kenýa, vopnuð exi. Grænabeltishreyfing Maathai hefur
beitt sér fyrir skógrækt á jörðum smábændanna til að gera aðgengi að eldivið
auðveldara.
Jafnréttismál eru baráttumál Maatahi, en víðast í hinum dreifðu byggðum Afríku er jafnréttisbarátta afar skammt á veg
komin. Víða er algengt að karlar safnist saman í kringum ámu, sem fyllt er af heimagerðum miði eins og sést á þessari
mynd. Drykkurinn er síðan soginn upp með löngum rörum og er látinn ganga milli manna. Þetta er víða mikið félagslegt
vandamál. Það er því gjarna hlutskipti konunnar að sjá um heimilið og búskapinn. Maathai hefur í þessu samhengi beitt
sér mikið fyrir auknum réttindum kvenna.