Morgunblaðið - 20.03.2005, Qupperneq 34

34 SUNNUDAGUR 20. MARS 2005 MORGUNBLAÐIÐ
19. marz 1995: „Magnús R.
Gíslason, yfirtannlæknir í
heilbrigðis- og tryggingaráðu-
neyti ... bendir í grein sinni á,
að Bandaríkjamenn hafi farið
aðrar leiðir en t.d. Norður-
landabúar til þess að auðvelda
fólki að nýta sér þjónustu
tannlækna. Tryggingafélög
hafi tekið að sér að greiða út-
gjöld einstaklinga og hópa
vegna tannlækninga gegn
ákveðnu iðgjaldi. Þá hafi ein-
stakir tannlæknar og hópur
tannlækna veitt sams konar
þjónustu. Síðan segir í grein
Magnúsar:
„Hjá þessum aðilum er
reglubundið eftirlit og einfald-
ar aðgerðir sjúklingum að
kostnaðarlausu en komi til
umfangsmeiri aðgerða þarf
sjúklingurinn stundum að
greiða hluta af kostnaðinum,
t.d. tannsmíðakostnaðinn skv.
fastri gjaldskrá, sem auðvelt
er fyrir sjúklinga að átta sig
á …
Kostirnir við þetta fyrir-
komulag eru, að útgjöld fyrir
tannlækningaþjónustu verða
ekki sveiflukennd og óviðráð-
anleg fyrir einstaka sjúk-
linga.““
17. marz 1985: „Morgun-
blaðið birti á föstudag og laug-
ardag hugleiðingar þriggja
bandarískra sérfræðinga um
varnarkerfi í geimnum, sem
er á stefnuskrá Ronalds
Reagans Bandaríkjaforseta
og eitt helsta viðfangsefnið í
viðræðum Bandaríkjamanna
og Sovétmanna um takmörk-
un vígbúnaðar í Genf. Í þess-
ari grein, sem vakið hefur
heimsathygli er gerð skil-
merkileg úttekt á kostum og
göllum varnarkerfisins frá
tæknilegu, herfræðilegu og
pólitísku sjónarmiði. Nið-
urstaða höfundanna er sú, að
tillaga Reagans eigi fyllsta
rétt á sér og hún geti markað
þáttaskil.“
23. marz 1975: „Talið er að
kjarabætur, sem felast í þeim
skattalækkunum, er frum-
varpið gerir ráð fyrir, jafngildi
allt að 7% kauphækkunum.
Matthías Á. Mathiesen fjár-
málaráðherra sagði í útvarps-
umræðum frá Alþingi í síð-
ustu viku, að þessar úrbætur
væru ætlaðar hinum tekju-
lágu og þá helzt barna-
fjölskyldum. Með því móti
væri stuðlað að skynsamlegri
niðurstöðu kjarasamning-
anna. Þegar litið er á þá lækk-
un skatta og útsvara, sem
frumvarpið mælir fyrir um, og
heimildir til lækkunar sölu-
katts og tolla, kemur í ljós, að
ríkisstjórnin hefur komið til
móts við þær kröfur, sem
launþegasamtökin hafa sett
fram um skattalækkanir.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
T
vö ár eru nú um helgina liðin
frá því að ráðist var inn í
Írak. Innrásin í Írak hefur
verið mjög umdeild, svo ekki
sé meira sagt. Bandaríkja-
menn hafa mætt mikilli and-
spyrnu í Írak og sprengju-
og morðtilræði eru daglegt
brauð, þótt dregið hafi úr þeim á þessu ári, sér-
staklega eftir að kosningarnar voru haldnar í lok
janúar. Margar af helstu ástæðum Bandaríkja-
manna og bandamanna þeirra fyrir innrásinni
áttu ekki við rök að styðjast og hafa meðal annars
engin gereyðingarvopn fundist í landinu. Þessa
dagana virðist þó eitthvað vera að fjara undan
helstu gagnrýnendum Bandaríkjastjórnar. Ein af
röksemdum Bandaríkjamanna fyrir því að steypa
stjórn Saddams Husseins í Írak var að koma á lýð-
ræði, ekki bara í Írak, heldur í arabaheiminum öll-
um og heyrist hún oftar eftir að ljóst varð að engin
voru gereyðingarvopnin. George Bush Banda-
ríkjaforseti og liðsmenn hans héldu því fram að
um leið og lýðræði færi að láta á sér kræla í einu
landi myndi það breiðast út víðar. Lýðræði yrði
hins vegar ekki komið á með undanlátsemi við ein-
ræðisherra, þvert á móti yrði að sýna þeim hörku
og staðfestu. Þessi hugsun er í anda hinna svoköll-
uðu nýju íhaldsmanna, sem í utanríkismálum eru
þeirrar hyggju að þegar lýðræði og mannréttindi
eru annars vegar eigi ekki að gefa neinn afslátt.
Eitthvað hrærist
í Mið-Austur-
löndum
Þátttakan í kosningun-
um í Írak kom mörg-
um á óvart. And-
spyrnumenn höfðu
hótað því að láta til
skarar skríða á kjör-
dag og varað fólk við að greiða atkvæði. Í mörgum
hlutum Íraks voru kjósendur, sem neyttu réttar
síns, því að bjóða hryðjuverkamönnum byrginn.
Dr. Wahid Nadhmi er súnníti, sem leiðir stjórn-
málahreyfingu í Írak. Hann hafði hvatt til þess að
kosningarnar yrðu sniðgengnar og skoraði á Kofi
Annan, framkvæmdastjóra Sameinuðu þjóðanna,
að beita sér fyrir því að þeim yrði frestað. Á kjör-
dag fylgdist hann með kjósendum flykkjast á kjör-
stað og sá hvernig raðir þeirra lengdust eftir því
sem á daginn leið. Þegar upp var staðið varð hann
að viðurkenna hina raunverulegu stöðu. „Stórir
hlutar þessa samfélags tóku þessu boði [um að
kjósa],“ var haft eftir honum í vikuritinu Der
Spiegel. „Við getum ekki stimplað þá alla sem
heimsvaldasinna.“ Athygli vöktu ummæli Walids
Jumblatts, leiðtoga drúsa í Líbanon, í dagblaðinu
Washington Post þar sem hann líkti kosningunum
í Írak við fall Berlínarmúrsins.
Þegar kosningunum var lokið sagði George
Bush Bandaríkjaforseti: „Íraska þjóðin hefur tal-
að til heimsins og heimurinn heyrir rödd frelsis úr
miðju Austurlanda nær.“
Það er engin spurning að það hriktir í stjórn-
kerfum í öllum arabaheiminum. Valdamenn, sem
setið hafa einráðir og stjórnað harðri hendi jafnvel
áratugum saman, finna fyrir þrýstingi götunnar.
Og um allan heim er nú spurt hvort Bush hafi –
eftir allt saman – haft rétt fyrir sér. Hvort nú muni
stjórnir einræðisherranna hrynja eins og spila-
borgir. Hvort nú sé komið að frelsis- og lýðræð-
isvakningu í heimshluta, sem í flestum tilfellum
hefur búið við ofríki og kúgun. Þessarar spurn-
ingar er ekki síst spurt víða í Vestur-Evrópu um
þessar mundir. Þar var því spáð að með innrásinni
í Írak og hernámi landsins myndi ekki annað vinn-
ast en að skapa andúð og fjandskap í garð Vest-
urlanda, ekki síst meðal almennings, sem myndi
snúast öndverður gegn Bandaríkjamönnum. Hug-
myndir hinna nýju íhaldsmanna um lýðræðis-
væðingu bæru vitni barnslegri einfeldni. Í raun
má segja að hvorir tveggju hafi sett fram sína
dómínókenningu í tengslum við innrásina í Írak,
annars vegar að með því að koma á lýðræði þar í
landi myndi spretta upp hvert lýðræðisríkið á fæt-
ur öðru, hins vegar að með íhlutun í Írak myndu
öfgasinnaðir íslamistar ná yfirhöndinni í þessum
heimshluta eða þá að lýðræðisvæðing myndi hafa í
för með sér glundroða og upplausn.
Ghassan Tuweini, stjórnmálafræðingur og út-
gefandi dagblaðsins al-Nahar í Beirút er í hópi
þeirra, sem óttast upplausn: „Íraska módelið
gengur ekki upp í einu einasta arabaríki,“ segir
hann í samtali við Der Spiegel og bætir við að við
flestum arabískum þjóðfélögum blasi jafnt þjóð-
ernisleg sem trúarleg upplausn. „Hver [kjósandi]
mun rétt eins og í Írak kjósa sína þjóð, sinn ætt-
bálk eða sína trú. Það klýfur ríkið og leiðir til of-
beldis og borgarastríðs.“
Tuweini segir ekki aðeins að niðurstöður sínar
eigi við um Líbanon þar sem 15 ára borgarastyrj-
öld milli súnníta, sjíta, drúsa og kristinna mar-
oníta kostaði rúmlega 150 þúsund manns lífið,
heldur einnig um brot sjíta í Barein þar sem súnn-
ítar eru við völd, koptíska minnihlutann í Egypta-
landi, alavíta í Sýrlandi, Palestínumenn í Jórdaníu
og berba í Norður-Afríku. „Frakkar voru betur
undir lýðræði búnir fyrir 200 árum en arabaríkin
eru nú,“ segir Tuweini.
Röksemdir líbanska blaðaútgefandans kunna
að hljóma sannfærandi, en það er alltaf auðvelt að
segja að fólk sé ekki tilbúið fyrir lýðræði og senni-
lega hefur hver einasti einræðisherra okkar daga
einhvern tímann notað þessi einkar hentugu rök.
Það er í það minnsta engin spurning að þau eiga
lítinn hljómgrunn meðal þeirra, sem hafa búið við
einræði og ófrelsi. Það er heldur ekkert nýtt að
óttast afleiðingar þess að láta völdin í hendur
„skrílsins“, rétt eins og það sé betri kostur að
knýja fólk til undirgefni og varpa þeim í fangelsi
eða lífláta, sem grípa til andófs.
Margir samverkandi þættir búa að baki þeirri
vakningu, sem nú á sér stað í arabaheiminum, en á
því leikur enginn vafi að kosningarnar í Írak hafa
kveikt hugmyndir um frelsi og lýðræði í ná-
grannalöndunum. Fyrir utan Írak hefur á þessu
ári verið gengið til kosninga í Sádi-Arabíu. Reynd-
ar miðar mjög hægt í lýðræðisátt meðal Sáda og
má gagnrýna þær kosningar fyrir ýmsar sakir.
Konungsfjölskyldu landsins voru tryggð ákveðin
völd fyrirfram og konur máttu ekki kjósa. Þá má
vænta þess að haldnar verði þingkosningar í Líb-
anon í maí, verði þeim ekki frestað til haustsins
eins og allt bendir nú til, forsetakosningar verða
haldnar í Íran 17. júní, Palestínumenn kjósa til
þings 17. júlí og Egyptar kjósa forseta í október
og þing í nóvember.
Allt á suðu-
punkti í Líbanon
Í Líbanon hefur allt
verið á suðupunkti frá
því að Rafik Hariri,
fyrrverandi forsætis-
ráðherra landsins, var myrtur í tilræði í Beirút.
Hundruð þúsunda Líbana hafa mótmælt á götum
úti. Líbanar eru langþreyttir á ítökum Sýrlend-
inga í landi sínu og vilja þá burt. Margir telja að
Sýrlendingar hafi með einhverjum hætti verið á
bak við morðið á Hariri þótt ekki hafi verið sýnt
fram á það. Sýrlendingar hafa hlutast til um mál-
efni Líbanons allt frá því að Hafez Assad sendi inn
herlið árið 1976 til að binda enda á borgarastyrj-
öldina í landinu. Stjórn Líbanons, sem hafði ríkt í
skjóli Sýrlendinga, sagði af sér. Forsætisráðherra
þeirrar stjórnar, Omar Karami, er reyndar að
reyna að mynda nýja stjórn, en það gengur erf-
iðlega. Stjórnarandstaðan hefur lagt fram þrjú
skilyrði fyrir þátttöku í stjórnarmyndun. Hún vill
að sýrlenskir hermenn verði kvaddir brott frá
Líbanon fyrir fullt og allt, Sameinuðu þjóðirnar
fari fyrir rannsókn á dauða Hariris og brottrekst-
ur nokkurra æðstu manna í leyniþjónustu lands-
ins vegna gruns um að þeir séu handbendi Sýr-
lendinga.
Afskipti Sýrlendinga af Líbanon hafa sogið
kraft úr landinu og ýtt undir spillingu. Forsend-
urnar fyrir afskipum þeirra á sínum tíma eru
horfnar. Stríðinu er lokið og Ísraelar horfnir á
brott. Morðið á Hariri varð síðan kveikjan að öldu
mótmæla, sem ýmist hafa verið kölluð „sedrusvið-
arbyltingin“ eða „friðsamleg intifada“ og líkt hef-
ur verið við stjórnarfarsbreytingar í löndum á
borð við Georgíu og Úkraínu. En mun þessi bylt-
ing breiðast út líkt og hún hefur gert í Mið-Evrópu
á undanförnum 15 árum? Vikuritið The Econom-
ist sagði í fréttaskýringu fyrr í mánuðinum að ólík-
legt væri að fjöldahreyfingar með breiðan grund-
völl líkt og í Líbanon kæmu fram á næstunni í
öðrum löndum: „Reynsla Líbana er að mörgu leyti
einstök. Þeir eru frægir fyrir að vera sundurleitir,
en þeir eru vel menntaðir og búa yfir pólitískri
fágun. Miðstýring er veik í landinu, sem þýðir að
þar skortir tækin til stjórnar, sem fyrir hendi eru í
öðrum arabaríkjum. Ríkið getur ekki fengið óvini
til liðs við sig með olíupeningum vegna þess að
þeir eru ekki fyrir hendi. Það getur ekki bælt nið-
ur mótmæli vegna þess að það býr ekki einu sinni
yfir þjálfaðri óeirðalögreglu. Og það getur ekki
þaggað niður andóf vegna þess að hinir líflegu
prentmiðlar landsins hafa haldist í einkaeigu.
Áhugasöm og linnulaus umfjöllun um mótmælin í
Beirút á sjónvarpsrásum stjórnarandstöðunnar
hleypti kjarki í tugi þúsunda manna, sem ákváðu
að láta bönn stjórnvalda sem vind sér um eyru
þjóta og þyrpast út á götu.“
En það er ekki aðeins vakning í Líbanon. Sama
er að segja um Palestínu. Þar hefur andlát Yass-
ers Arafat leyst öfl lýðræðis úr læðingi. Í frétta-
skýringu The Economist um ástandið í Mið-Aust-
urlöndum, sem áður er vitnað til, er bent á að í
Palestínu sé miðstýring einnig veik og það kunni
að hafa ýtt undir framgang lýðræðis. Palestínu-
menn hafa búið við hernám Ísraels, en engu að síð-
ur er líf í hinu pólitíska kerfi þeirra. Mahmoud
Abbas, arftaki Arafats í Fatah-flokknum, vann
viðbúinn sigur í forsetakosningunum í janúar, en
STÓRIÐJUSTEFNA
Á TÍMAMÓTUM
Morgunblaðið sagði frá því í gærað fimm alþjóðleg álfyrirtækisýndu því áhuga að reisa álver
á Norðurlandi. Jafnframt var frá því
greint að nú væru uppi hugmyndir um
að reisa ekki eitt stórt álver með 350–
400 þúsund tonna framleiðslugetu, eins
og hingað til hefur verið rætt, heldur tvö
smærri með 150–200 þúsund tonna
framleiðslugetu. Til skoðunar er að
reisa annars vegar álver í Skagafirði eða
á Skagaströnd og hins vegar við Húsa-
vík.
Fram kom í frétt Morgunblaðsins að
rætt væri um að afla orku til álvers í
Þingeyjarsýslum t.d. með virkjun
Skjálfandafljóts og með gufuafli frá
Þeistareykjum, Kröflu og Bjarnarflagi.
Í Skagafirði væri hins vegar rætt um
Skatastaða- og Villinganesvirkjanir, en
þar vildu heimamenn nýta orkuna í hér-
aði og væru andvígir því að senda hana
austur yfir Tröllaskaga.
Á iðnþingi Samtaka iðnaðarins í
fyrradag vék Valgerður Sverrisdóttir,
iðnaðar- og viðskiptaráðherra, að því
hversu vel hefði gengið að laða stóriðju-
fyrirtæki til Íslands. Hún sagði m.a. í
ræðu sinni: „Við Íslendingar stöndum á
tímamótum í þróun orkufreks iðnaðar.
Eftir áralangan aðdraganda og þrot-
lausa vinnu við að finna leiðir til að nýta
orkulindir landsins til atvinnuuppbygg-
ingar er nú svo komið að færri komast
að en vilja. Umfangsmikil markaðsvinna
á síðasta áratug við að vekja athygli er-
lendra fjárfesta á ágæti landsins til þess
að reisa hér orkufrekan iðnað hefur skil-
að sér á undraverðan hátt, þannig að nú
er talað um Ísland sem best varðveitta
leyndarmálið í Evrópu meðal álfram-
leiðenda og er þá vitnað til þess hve að-
staða hér á landi er góð fyrir þess háttar
framleiðslu.“
Ráðherra benti á að nú væru fram-
leidd hér 268 þúsund tonn af áli í tveim-
ur álverum. Fyrir lok þessa áratugar
myndi sú framleiðsla þrefaldast og
verða 760 þúsund tonn á ári. „Þetta er
stórt stökk á stuttum tíma en verður að
skoðast í ljósi þeirrar stefnu sem mörk-
uð var á sjötta áratugnum og var á
stefnuskrá allra ríkisstjórna sem setið
hafa síðan. Það hefur tekið heil 50 ár að
ná þessum árangri og endurspeglast
hann hvað best í því að nú þegar hafa sex
heimsþekkt álfyrirtæki sýnt áhuga á að
fjárfesta í nýjum álverum á Íslandi á
næstu árum,“ sagði iðnaðarráðherra.
Í þessum málum er að ýmsu að
hyggja. Það er rétt hjá Valgerði Sverr-
isdóttur að við stöndum á tímamótum í
þróun orkufreks iðnaðar.
Fullyrða má að tími stórvirkjana á há-
lendinu sé liðinn. Kárahnjúkavirkjun er
væntanlega síðasta verkefnið af því tagi.
Vaxandi andstaða er við að lengra verði
gengið á Þjórsársvæðinu, eins og um-
ræður þessa dagana um Norðlingaöldu-
veitu og verndun Þjórsárvera sýna.
Hins vegar má hugsa sér að afla orku
til stóriðju með smærri virkjunum og þá
e.t.v. ekki sízt jarðvarmavirkjunum,
sem oft hafa minni umhverfisáhrif en
vatnsaflsvirkjanirnar. Smávirkjanir
geta hins vegar verið jafnumdeildar út
frá umhverfissjónarmiðum og stórvirkj-
anir. Það er t.d. engin sátt um virkjunar-
kosti í Skagafirði, m.a. vegna áhrifa á
náttúruna og ferðaþjónustu, sem hefur
verið að byggjast upp þar í héraðinu.
Stóriðjustefnan, sem mótuð var hér á
landi á sínum tíma, hafði það ekki sízt að
markmiði að nýta orkuna, sem býr í fall-
vötnunum, og skjóta fleiri stoðum undir
atvinnulíf landsins. Nú er svo komið að
frekari nýting vatnsorkunnar er orðin
verulegum vandkvæðum bundin. Enn-
fremur má spyrja hvort brátt fari að
verða komið nóg af álverum – hvort
frekari fjölgun þeirra geti orðið til að
gera íslenzkt atvinnulíf einhæfara,
fremur en fjölbreyttara, og að tekin sé
óþörf áhætta með því að hafa þannig
mörg egg í sömu körfu.
Allt þetta þarf að vega og meta áður
en lengra er gengið í uppbyggingu stór-
iðju. Það þarf líka að meta áhrif stóriðju
á aðrar atvinnugreinar, til dæmis ferða-
þjónustu. Og við þurfum að velta fyrir
okkur hvort möguleikarnir liggi fremur
í hátækniframleiðslu og upplýsinga-
tækni en í verksmiðjuframleiðslu, en
þetta var til umræðu á iðnþingi. Þar kom
fram það markmið Samtaka upplýsinga-
tæknifyrirtækja að upplýsingatækni
verði meginstoð í verðmætasköpun og
gjaldeyristekjum Íslands eftir aðeins
fimm ár. Upplýsingatæknigeirinn þarf
auðvitað að sýna að hann geti staðið við
stóru orðin – minna varð úr miklum
áformum hans í lok síðustu aldar en til
stóð. En það má líka velta því fyrir sér
hvaða möguleika sú atvinnugrein ætti ef
hún nyti sömu fyrirgreiðslu og stuðn-
ings stjórnvalda og stóriðjan.