Morgunblaðið - 20.08.2005, Page 36

Morgunblaðið - 20.08.2005, Page 36
36 LAUGARDAGUR 20. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ UMRÆÐAN Í SUMAR risu tjaldbúðir við Kárahnjúka þar sem stærsta jarð- vegsstífla Evrópu mjakast upp. Á ferðinni var hugsjónafólk sem stendur ekki á sama um stærstu óspilltu víðerni Evrópu og margar af dýrmætustu nátt- úruperlum Íslands. Það vildi mótmæla virkjanafram- kvæmdum og bygg- ingu risaálbræðslu við Reyðarfjörð (á við 2 álbræðslur Alcan í Straumsvík). Í lok júlí dró til tíðinda eftir að mótmælendur fóru inn á vinnusvæði og ollu töfum og tjóni sem Sigurður Arn- alds, talsmaður Landsvirkjunar, segir að nemi tugum eða hundruðum þúsunda. Nokkrir mótmæl- endur voru handteknir og leyfið fyrir tjald- búðunum var aft- urkallað. Á meðan búðirnar voru fluttar að Vaði í Skriðdal barst lögreglunni liðs- auki svo ekki færri en 20 lögreglumenn á 9 bílum vöktuðu vinnusvæðið og víðernin norðan Vatnajökuls – fólk í sumarfríi var stoppað og spurt á hvaða leið það væri, hverra erinda og hvort það hefði séð til grunsamlegra manna- ferða. Skömmu síðar fóru mótmælend- urnir inn á vinnusvæði álbræðslu Alcoa við Reyðarfjörð (sem ekki hefur starfsleyfi) og klifruðu upp í krana með borða. Aftur voru mót- mælendur handteknir. Stuttu síðar fóru þeir af svæðinu og var fylgt eft- ir hundruð kílómetra af lögreglunni. Og nú hyggst útlendingastofnun vísa 21 útlendingi úr hópi mótmæl- enda úr landi. Harkaleg viðbrögð Hvers vegna hefur lögreglan all- an þennan viðbúnað, ekki bara á vinnusvæðum á Austurlandi heldur einnig eftir að mótmælendurnir eru komnir til Reykjavíkur? Og hvers vegna á að vísa fólkinu úr landi? Ragnar Aðalsteinsson, hæstarétt- arlögmaður, telur að án dóms- úrskurðar hafi lögreglan ekki haft lagaheimildir til að veita mótmæl- endunum eftirför frá Vaði og til Reykjavíkur og fylgjast svo með þeim þar. Það sé brot á ferðafrelsi og friðhelgi einkalífsins. Þórir Odds- son, vararíkislögreglustjóri, svaraði Ragnari (Spegillinn, Rás 1, 9. ágúst) og sagði meðal annars: „Ástæðan fyrir því að fylgst er með þessu fólki er einfaldlega sú að þetta er hluti af þessum hefðbundnu viðbrögðum lögreglu þegar mótmælaaðgerðir eru, sérstaklega þó vegna þess sem þessi hópur hefur gert sig sekan um. Þ.e.a.s. það var talið að þeir myndu vera með friðsamleg mót- mæli en það gerðist nú ekki … tals- menn hópsins sögðust myndu halda áfram þessum mótmælum. En ef þau eru eitthvað í þá veru sem verið hefur … þá er það fyllsta tilefni til að veita því sérstaka athygli og hafa það undir eftirliti.“ Var fólkinu fylgt eftir og það vaktað í Reykja- vík vegna þess að ein- hver í hópnum braut kannski rúðu í vörubíl eða henti lyklakippu út í móa? Er það vegna þess að farið var inn á vinnusvæði og klifrað upp í krana með borða sem á voru slagorð gegn virkjun og ál- bræðslu? Ekkert af þessu eru stórkostlegar sakir, og varla sakir til að svipta menn stjórn- arskrárvörðum rétti. Þórir Oddsson vísaði bæði í 2. og 15. gr. lög- reglulaga máli sínu til stuðnings. 2. gr. fjallar um almennt hlutverk lögreglu og getur aug- ljóslega ekki réttlætt að gengið sé á stjórnarskrárvarinn rétt. 15. gr. er nær lagi, þar er fjallað um heimildir lögreglu til afskipta af borgurunum. En 15. grein fjallar um aðgerðir í þágu almannafriðar og allsherj- arreglu, og ekkert af því sem mót- mælendur gerðu getur talist ógn við almannafrið. Jafnvel þótt allar þær sakir sem á þá hafa verið bornar (en fæstar staðfestar) séu sannar, þá hafa mótmælin einfaldlega ekki ver- ið nokkur ógn við almannafrið. Þess vegna er ljóst að lögreglan hefur farið út fyrir valdsvið sitt, og það langt. Aðgerðir mótmælendanna eru fyrir opnum tjöldum og því þarf lög- reglan ekki að liggja á njósn, nóg er að hafa menn á bakvakt og kalla þá út þegar mótmælt er. Yfirvöld vita að mótmælin eru engin ógn við al- mannafrið, þau eru opinber og frið- samleg. En hvers vegna er Vík- ingasveitin þá send til að vakta mótmælendurna og hjónin á Vaði? Það þarf ekki víkingasveit til að ná manni niður úr krana – hann hefur ekki stofnað neinum í hættu. Og hvers vegna er svo fylgst með manninum þegar hann er kominn niður úr krananum og alla leið til Reykjavíkur? Eru skilaboðin kannski þau að ólíðandi sé að stór- iðjustefnunni sé mótmælt? Eða er ólíðandi að útlendingar komi og skipti sér af umhverfismálum á Ís- landi? Að lokum Viðbrögð lögreglu og útlend- ingastofnunar virðast beinast gegn mótmælunum sem slíkum frekar en því sem mótmælendurnir gera. Og ef það er rétt, þá er framkoma rík- isins andlýðræðisleg; eitt af grund- vallaratriðum í lýðræðislegu stjórn- arfari er réttur borgaranna til að mótmæla aðgerðum yfirvalda. Mót- mæli eins og þau sem efnt var til fyrir austan eru ný á Íslandi en í öðrum vestrænum löndum er litið á slík mótmæli sem viðurkennda leið til að láta í ljósi andúð á tilteknum málum. Og þar virðist lögreglan ekki fara á taugum þótt fólk fari fyrir opnum tjöldum á svig við lögin og trufli það sem er yfirvöldum þóknanlegt. Viðbrögð yfirvalda ein- kennast ekki af umhyggju fyrir sið- ferðilegum og pólitískum gildum eða almennu öryggi, heldur af óþoli gagnvart gagnrýni á stóriðjustefnu yfirvalda og óhóflegri beitingu valds. Vald og víðerni Ólafur Páll Jónsson fjallar um aðgerðir lögreglu gegn mót- mælendum við Kárahnjúka- virkjun Ólafur Páll Jónsson ’Eru skilaboðinkannski þau að ólíðandi sé að stóriðjustefn- unni sé mót- mælt?‘ Höfundur er heimspekingur og stjórnarmaður í Náttúruvernd- arsamtökum Íslands. Forsetningin eftir (og áeftir) er býsna marg-slungin í notkun. Húngetur t.d. stýrt hvoru sem er þolfalli (eftir mig) eða þágu- falli (eftir/á eftir mér). Reyndar er það þannig að forsetningin eftir með þolfalli vísar ávallt til tíma í beinni merkingu eða óbeinni þótt slík vísun liggi ekki alltaf í augum uppi. Sá sem skilur eitthvað eftir sig getur jafnframt verið sá sem hefur skapað eitthvað (höfundur, frumkvöðull), t.d. getum við talað um skáldverk eftir frægan rithöf- und og sá sem deyr getur skilið eft- ir sig auðæfi, ríkidæmi eða látið eftir sig konu og börn og þá blasir tímamerkingin við. Umsjón- armaður telur hins vegar hæpið eða ótækt að tala um barn eftir mann og því fannst honum eftirfar- andi setning spaugileg: Skömmu fyrir krýningu sína ... upplýsti Al- bert [prins] að fleiri konur gætu átt barn eftir hann (Frbl 17.7.05). Nú kann prinsinn að vera mikill kvennamaður og átt mörg börn en væntanlega eru flestir því sam- mála að ótækt sé að komast svo að orði að mörg börn séu eftir hann. Sagnorðið tengja getur tekið með sér þolfall og þágufall (tengja eitthvað einhverju) og lýsing- arhátturinn tengdur stýrir þágu- falli (tengdur einhverju). Mál- notkun er í flestum tilvikum í föstum skorðum hvað þessi atriði varðar en þó ber stundum við að lh.þt. tengdur stýri falli (þágufalli) á sjálfum sér ef svo má að orði komast. Þetta verður best sýnt með dæmum, innan hornklofa er sýnd rétt eða hefðbundin málbeit- ing: [tillagan] felur í sér að fallið er frá heimild til gerðar veitu- og set- lóna eða mannvirkja þeim tengd- um [sem tengjast þeim; tengdra þeim] (Mbl. 13.8.05); íbúðabyggð í góðum tengslum við Landspít- alann, tvo háskóla og stofnanir þeim tengdum [tengdar þeim] (Blaðið 10.6.05); tap má rekja til mikils fjármagnskostnaðar tengd- um [tengds; sem tengist] óhag- stæðum lánum (Útv 2.12.04); get- urðu sagt hvort þeir starfa við fyrirtæki tengdum [tengd] Kaup- þingi? (Útv 27.5.03); á fundi bank- anna og íslenskra fyrirtækja þeim tengdum [þeim tengdra; sem tengjast þeim] (Útv 19.9.03) og Skattrannsóknastjóri hefur sam- hliða rannsakað skattamál fyr- irtækja tengdum [tengdra; sem tengjast] NN (Frbl 22.10.04). Hér að ofan komst umsjónarmaður svo að orði að lýsingahátturinn tengd- ur stýri falli á sjálfum sér en rétt- ara er að segja að ekki sé gætt eðli- legrar sambeygingar eins og áhugasamir lesendur geta gengið úr skugga um. Sterka sögnin hefjast beygist svo: hefjast, hófst, hófumst [vh. þt. hæfist], hafist. Veika sögnin hafast beygist hins vegar á eft- irfarandi hátt: hafast, hafðist [vh. þt. hefðist], hafst. Eins og sjá má er beyg- ing sagnanna mjög ólík og merking þeirra reyndar einnig eins og hver og einn getur gengið úr skugga um með því að skoða hug sinn. Samt er það svo að þessum sögnum (eink- um vh.þt.) er stundum ruglað sam- an eins og í eftirfarandi dæmi: var tilkynnt að réttarhöldin yfir Sadd- am Hussein hefðust [þ.e. hæfust] á næstunni (Útv 17.7.05). Hér er vafalaust um að ræða klaufaskap eða mismæli fremur en tilhneig- ingu til málbreytingar (þótt rugl- ingur sagnanna hefja og hafa í við- tengingarhætti þátíðar sé reyndar allgamall). Öðru máli gegnir um sögnina ljá. Beyging hennar er um margt óregluleg og þar má greina tilhneigingu til breytinga. Eins og vikið var að í 21. pistli hefur beyging sagnarinnar ljá breyst nokkuð í aldanna rás en flestir munu þó sammála um að í nútímamáli sé beyging hennar eft- irfarandi: ljá (ég ljæ, þú ljærð, hann/hún ljær) – léði – léð, þgf.-þf./ef. Í talmáli gætir tvenns konar breytinga. Annars vegar bregður nútíðarmyndinni ?ljáir fyrir (í stað ljær) og hins vegar sést myndin ?ljáð í lýsingarhætti þátíðar (í stað léð) alloft og þátíðin léði verður ?ljáði. Slíka notkun má oft sjá í orðasambandinu ljá ekki máls á e-u, t.d.: ?hann ljáir [þ.e. ljær] ekki máls á að draga sig í hlé; ?Verka- lýðshreyfingin hefur ekki ljáð [þ.e. léð] máls á því að atvinnuleys- isbætur verði skertar og ?Bush ljáði [þ.e. léði] ekki máls á neinum breytingum (Mbl 30.6.05). Hér er á ferðinni svo kölluð áhrifsbreyting. Sagnir sem eru svipaðar sögninni ljá að búningi en ólíkar að beyg- ingu (spá-spáði-spáð; þrá-þráði- þráð) hafa áhrif á beyginguna. Þessi breyting er ekki viðurkennd enda sér hennar hvergi stað í vönd- uðu ritmáli. Notkun og beygingu sagnarinnar ljá er rækilega lýst í orðabókum, t.d. í Íslenskri orða- bók, og í ritmálsskrá Orðabókar Háskólans er að finna fjölmörg dæmi sem sýna notkun hennar með ótvíræðum hætti. Hér ber því allt að sama brunni og þeir sem skrifa í fjölmiðla og vilja vanda mál sitt ættu að nota sögnina ljá eins og flestir kjósa. Úr handraðanum Umsjónarmaður hélt að orða- tiltækið það þýtur öðruvísi/annan veg í fjöllunum í merkingunni ‘komið er annað hljóð í strokkinn’ væri úrelt eða dautt mál. Það kom honum því skemmtilega á óvart að rekast á eftirfarandi dæmi: Fyrir einu misseri var V. J. forseta Úkraínu hampað í flestum fjöl- miðlum þar í landi sem lýðræð- islegum umbótasinna en nú er allt í einu farið að þjóta öðruvísi í fjöll- unum (Mbl. 29.7.05). Hér þykir umsjónarmanni fagurlega að orði komist. Ræturnar ná langt aftur, svipað orðafar er að finna í Njáls sögu: *nú mun ... í björgum / ... / ... / ... annan veg þjóta, sbr. einnig Droplaugarsona sögu: *Nú tér ... / ... / ... í fjöllum / ... annan veg þjóta og Ragnars sögu loðbrókar: *Hvat es þats baugs ór björgum / brjótr heyrir nú þjóta. – Dæmið úr Morg- unblaðinu sýnir svo að ekki verður um villst að ekki ber að vanmeta munnlega geymd. Hér ber því allt að sama brunni og þeir sem skrifa í fjöl- miðla og vilja vanda mál sitt ættu að nota sögnina ljá eins og flestir kjósa. jonf@hi.is ÍSLENSKT MÁL 58 Jón G. Friðjónsson 58. þáttur sími 568 8181, www.jolahusid.com Jólahúsið Opið 12-22:30Skólavörðustíg 21a, Jóla sve ina r kom a Risamarkaður úti Rósa Páls sauma r í Eldsmiður að störfum Hr efn a A rad ótti r ske r ú t jó lasv ein a Kassakvittana- happdrætti Jólahúsið á Menningarnótt * * * * * * * * * * ** * * * * * * * * * * * * Fjarðargötu 17 - Hafnarfirði Sími 520 2600 - Fax 520 2601 Netfang as@as.is Heimasíða http://www.as.is Kári Halldórsson, löggiltur fasteignasali, Jónas Hólmgeirsson, Eiríkur Svanur Sigfússon, Birna Benediktsdóttir, Melkorka Guðmundsdóttir, Laufey Lind Sigurðardóttir Opið virka daga kl. 9–18 FÁLKAHRAUN 8 - FRÁBÆR STAÐSETNING OPIÐ HÚS Á MILLI KL. 16 OG 18 „LAUST FLJÓTLEGA“ - NÝLEGT OG FALLEGT 142,1 fm EINBÝLI, hæð og ris ásamt 32,9 fm BÍLSKÚR, samtals 175,0 fm á frábærum stað í HRAUNINU á EINARSREIT. 4 svefnherbergi. Bílskúrinn er innréttaður sem STÚDÍÓ í dag en lítið mál er að breyta í STÚDÍÓÍBÚÐ eða BÍLSKÚR aftur. Verð 37,9 millj. Hanna og Pétur taka vel á móti ykkur - sími 565 3063. flísar Stórhöfða 21, við Gullinbrú, sími 545 5500. www.flis.is ● netfang: flis@flis.is Allt fyrir baðherbergið

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.