Fréttablaðið - 21.05.2005, Blaðsíða 60

Hafnarfjarðarmærin RánIngvarsdóttir hefur nýlok-ið við útskriftarritgerð
sína í lögfræði þar sem hún fjallar
um hefnd að fornu og nýju á Ís-
landi. Rán segir markmiðið hafa
verið að greina frá lagalegum
rétti þjóðveldismanna til að hefna
harma sinna, en þjóðveldisöldin
er blóði drifin, oftast vegna
hefnda á hefndir ofan.
„Ég vildi skoða hvort finna
mætti leifar af þessum forna rétti
í nútímanum og hvort nútímamað-
urinn samþykki ef til vill hefndar-
þörfina á einhvern hátt. mér þótti
forvitnilegt að vita hvort sam-
félagið hafi í raun breyst svo mik-
ið að löggjafinn sniðgangi hefnd-
arþörfina algjörlega í dag,“ segir
Rán, sem upphaflega ætlaði að
læra sagnfræði áður en hún valdi
lögfræði.
„Ég hef örugglega hefnt mín
einhvern tímann, en ekkert í lík-
ingu við það sem menn gerðu á
þjóðveldisöld,“ segir hún hlæj-
andi, en á þeim tímum mátti sam-
kvæmt lögum hefna grimmilega
fyrir litla sök, allt þar til hefndin
hvarf úr lögunum.
„Ljóst er að kristnin og sú
staðreynd að Ísland gekk undir
konungsvald átti stóran þátt í því
að hefndin hvarf úr réttinum sem
lögleg viðurlög við afbrotum,
þótt fólk héldi áfram að hefna sín
utan við lög og reglur. Mér þótti
athyglisvert hve lítið þurfti til,
svo talið væri réttmætt að veita
mönnum lagalegan rétt til
hefnda. Menn áttu von á blóð-
hefnd fyrir það eitt að segja ill-
mæli um aðra eða reyna að valda
þeim minniháttar líkamssári.
Hefndin þurfti því ekki að vera
sniðin eftir verknaðinum. Vega
mátti þótt enginn hefði verið veg-
inn og hin svokallaða Talions-
regla; auga fyrir auga og tönn
fyrir tönn, gilti ekki hjá Íslend-
ingum þess tíma, eins og var
meginregla hjá ýmsum öðrum
þjóðum.“
Eftirminnilegar hefndir
Rán segir ríkjandi siðaskoðun nú-
tímans gjörólíka þeirri sem á
þjóðveldisöld ríkti.
„Nú mega menn ekki að láta
undan löngun til að hefna sín, en á
þjóðveldisöld þótti siðferðislega
ámælisvert ef menn hefndu sín
ekki þegar það þótti eiga við.
Menn voru álitnir aumingjar ef
þeir hefndu sín ekki, og reynt var
að hefna með sem eftirminnileg-
ustum hætti til að skapa ógnun
svo enginn myndi þora að hefna
þeirrar hefndar,“ segir Rán, en
stærsti hluti ritgerðarinnar fjall-
ar um lagaákvæði Grágásar um
hefndir auk dæma úr nútímasaka-
málum.
„Menn hefna sín í dag eins og
þá, þótt réttarkerfið vilji ekki
viðurkenna hefndir í lagabók-
stafnum. Hins vegar taka menn
stundum lögin í sínar hendur og
hefna sín, og þess dæmi má sjá í
ritgerðinni.“
Rán komst að þeirri niður-
stöðu að við ákvörðun refsinga
væru hefndarsjónarmið viður-
kennd upp að vissu marki og
nefnir nokkra hæstaréttardóma
því til stuðnings í ritgerð sinni.
„Að sjálfsögðu er ekki um að
ræða samskonar viðurkenningu
og var á þjóðveldisöld. Í dag hafa
hefndir ekki sömu samfélagslegu
þýðingu og áður fyrr og eru ekki
jafn gagnlegar, hvað þá nauðsyn-
legar eins og þegar þær bættu úr
þörf sem ekki var bætt með öðru
móti, þar sem þjóðfélagið skorti
alla miðstýringu, framkvæmda-
vald og ríkisvald, auk löggæslu til
að taka á brotamanninum og eng-
inn fór með það hlutverk að fram-
fylgja dómum svo fólk gerði það
sjálft. Hefnd virkaði þá sem nokk-
urs konar réttarvarsla; nauðsyn-
leg vörn í baráttunni fyrir tilver-
unni. Samt var hún varhugaverð
sem slík þar sem brotaþoli sjálfur
dæmdi í eigin sök, auk þess sem
sá sem varð fyrir hefndinni gat
skoðað hana sem tilefnislausa
árás og eitt hefndarverkið gat
leitt til annars. Hefndir gátu því
orðið uppspretta ófriðar og óróa í
stað þess að stuðla að réttar-
öryggi,“ segir Rán, sem tekur
ýmis dæmi úr Íslendingasögunum
í ritgerð sinni.
„Margir sjá hetjur Íslendinga-
sagnanna sem rómantískar, stórar
og sterkar, en margir voru hrædd-
ir og vildu lifa í friði. Margir
leyndu sárum sínum til að þurfa
ekki að ganga til hefnda, en menn
hefndu sín aðallega þegar sæmd
þeirra hafði verið skert sem og
mannorðið.“
Hefnigirni lifir enn
Rán nefnir í ritgerð sinni nokkra
hæstaréttardóma úr nútímanum
þar sem refsing brotamanns
hefur verið lækkuð, til dæmis
vegna þess að ákærði hefur orðið
fyrir alvarlegu kynferðisbroti af
hálfu þess sem hann svipti lífi,
vegna þess að sambúð ákærða og
kæranda hefur verið mjög
stormasöm og jafnvel vegna þess
að kærandi hefur haft uppi klúr-
yrði um móður ákærða.
„Hefnigirni lifir enn meðal
manna og hefndarverk eru iðulega
unnin, eins og sjá má í stríðsátök-
unum fyrir botni Miðjarðarhafs í
dag. Í því samhengi nefni ég ýmis
dæmi, en meðal annars morðið á
hollenska kvikmyndagerðarmann-
inum Theo van Gogh í nóvember
þar sem morðinginn vildi ekki að-
eins drepa heldur vekja ótta og
óhug, sem svipar óneitanlega til
hefnda þjóðveldisaldar.“
36 21. maí 2005 LAUGARDAGUR
Hefnd er mannskepnunni í bló› borin, fyrirbæri sem
fylgt hefur mannkyni frá upphafi. Á fljó›veldisöld
voru bló›ugar hefndir vi›urkenndar sem e›lilegur
hluti íslensks samfélags, snerust um æru og sæmd.
fiórdís Lilja Gunnarsdóttir fékk a› heyra um
hefndir a› fornu og n‡ju hjá Rán Ingvarsdóttur,
sem mun útskrifast sem lögfræ›ingur frá Háskóla
Íslands í júní næstkomandi.
Ákvæ›i
Grágásar
um hefnd
Ákvæði Grágásar um hefnd eru
dreifð, en með því að safna
þeim saman og gera samanburð
má fá allskýra mynd af því
hvenær hefnd var leyfileg og
hverjar voru takmarkanirnar á
henni.
Hefna mátti fyrir brot í fjórum
flokkum: Líkamsárásir, legorð,
meiðyrði og brot gegn fjárrétt-
indum, en fyrir önnur brot mátti
ekki hefna. Hefndarréttur tak-
markaðist af ýmsum ástæðum:
Hægt var að beiða sér griða,
hefndarréttur var tímabundinn,
stundum mátti einungis hefna á
vettvangi og aðeins fáir aðilar
máttu hefna. Fleiri takmarkanir
voru, til dæmis ef kona sem
hafði unnið verk sem mátti
hefna fyrir samkvæmt lögum var
barnshafandi svo að barn var
orðið kvikt í kviði hennar, mátti
ekki koma fram hefndum á
henni fyrr en hún var staðin upp
af barnssæng. Hefndir voru því
ekki aðeins upplausn og
blóðsúthellingar. Um þær giltu
stífar reglur.
Úr ritgerð Ránar
Hefnd í Njálu
Á tímum þjóðveldismanna var
það ekki grimmdin sem stjórn-
aði hefndum. Þeir hefndu til að
fá uppreisn æru. Brotið hafði
sært virðingu þeirra en sæmdin
var það sem skipti öllu á þessum
tíma. Sjálfsvirðingin knúði menn
til hefnda og í Njálu má senni-
lega sjá skýrasta og mest sláandi
dæmi þess þegar Njáll við Njáls-
brennu segir við Flosa sem býð-
ur honum útgöngu:
„Eigi vil eg út ganga því að eg er
maður gamall og er eg lítt tilbú-
inn að hefna sona minna en eg
vil eigi lifa við skömm.“
Því vildi Njáll fremur brenna inni
en deyja ærulaus.
Úr ritgerð Ránar
Sæmd
hefndarinnar
RÁN INGVARSDÓTTIR, VERÐANDI LÖGFRÆÐINGUR „Ég hef örugglega hefnt mín einhvern tímann, en ekkert í líkingu við það sem
menn gerðu á þjóðveldisöld.“