Tíminn - 10.07.1977, Blaðsíða 27

Sunnudagur 10. júll 1977
27
Anna Pórhallsdóttir, söngkona:
Islenzk þj óðlög,
langspilið
og önnur mál

Þegar vandamál steöja aö og
mikiö liggur viö, er aö jafnaöi
áhrifarikt aö leita til dagblaö-
anna. Þar er vettvangur skoö-
anaskipta og þar finnast oft úr-
ræöi sem leiöa til rétts skilnings
á málum, einnig er reynt aö
leysa úr flækjum, sem erfitt
hefir veriö aö greiöa úr.
I þessari grein mun ég meö-
al annars ræöa um flækjur þær,
sem íslenzk þjóölög eru í og
benda á ýmiss konar vandræöi,
sem skapazt hafa við þær.
Fyrst nefni ég höfundarrétt
þeirra. Hann tilheyrir forfeör-
um vorum og núverandi al-
menningi á Islandi. Siöan ræöi
ég um útsetningar sem settar
hafa veiö viö lögin og misbresti
sem á þeim eru.
Þaö er ekkert nýtt aö islenzk
þjóölög hafi oröiö fyrir þeirri
niöurlægingu, aö núlifandi
menn eöa þeir sem lifaö hafa á
þessari öld, hafi tekiö sér þaö
bessaleyfi aö eigna sér þau.
Ýmist eru þessar breytingar á
höfundum dúlbúnar eöa ódul-
búnar. Þaö er gengiö frá þeim
dulbúnu á þann hátt, aö i útsetn-
ingunum leynist þjóölag eitt eöa
fleiri. Sá ljóöur er á, aö þess er
oft ekki getiö aö byggt sé yfir
nefnt lag eöa lög.
Eins og vitaöer.nota tónskáld
þjóölög eöa sálmalög I stórum
sinfóniskum verkum og hafa
þau sem kjarna tónverksins. Sú
regla mun þó talin algild, að lög-
in séu tilgreind. Samt má finna
frávik þar frá, sérstaklega frá
fyrri timum þegar höfundar-
réttur var ekki til oröinn, eöa
um hann reglur.
1 hinni ódulbúnu breytingu er
full staöhæfing i ýmsum tilfell-
um, aö sérstakir einstaklingar
séu höfundar þjóölaganna og
vitna ég i þjóölagahefti sem var
gefið út áriö 1950, af Landsút-
gáfunni, Reykjavik. Þar eru
prentuö þjóölög i karlakórsút-
setningu Jóns Leifs, tónskálds.
Hann er talinn höfundur aö þvi
sem bókin inniheldur.
Þetta látna tónskáld, og
nokkrir aörir sérfróöir menn á
sviöi tónlistar, eru álitnir
fremstir viö útsetningu Is-
lenzkra þjóölaga. Mér viröist aö
margir sem hafa reynt viö þetta
sama viöfangsefni, geri sér ekki
fyllilega ljóst úr hvaöa efniviöi
þeir eru aö smiöa og veröur út-
koman svipuö og um hluti sem
byggöir eru á röngum forsend-
um. Útsetningar halda enda-
laust áfram aö sprétta upp. Frá
mlnu sjónarmiöi væri bezt að
vera ekki aö hlaöa utan á gömlu
lögin okkar, þau eru meö sklr
fyrri alda einkenni og voru
sungin einrödduö viö hljóöfæri
slns tima, sem voru islenzk
tveggja strengja fiölan og lang-
spiliö. Þvl hefi ég gefiö nafniö
söngfiöla tslendinga, sem viö-
bótarnafn. Hinn mikli ruglingur
viö norska hljóöfæriö Langeleik
hefur oft gert mér gramt I geöi.
Þetta eru tvö mismunandi
hljóöfæri.Meö söngfiölunni okk-
ar má syngja af hjartans gleöi.
Fióllnin, nútlmafiölurnar, eru
ekki meö þennan töfrandi eigin-
leika til söngs.einar sér.
Höfundarskiptin eru birt I
fjölmiölum, af hljómplötum
(nafnseölum þeirra), einnig á
skemmtunum og siöast en ekki
slzt I söngheftum og söngskrám .
Ég sklrskota til eftirfarandi
lista um þessi umskipti.
Rlkisútvarpiö, tónlistardeild,
sem hefir yfir aö ráöa stærsta
hljómplötusafni landsins, hefir
látiö birta feiknin öll af svona
ranghermi, af hljómplötum og
segulböndum. Þar sem þessi
stofnun hefir oft veriö nefhd
háborg menningar.og þaö meö
réttu á margan hátt, veröur hún
aö vanda verk sitt vel, svo hún
rugli menn ekki I rlminu.
Hinir ágætu þulir 'fjölmiöla
geta fengiö svarta bletti á
tungur sinar viö þaö aö tilkynna
svona villur, jafnvel þó þeir eigi
alls ekki sök á þeim.
Þess má geta aö ýmsir starfs-
menn útvarpsins hafa grun um
aö þessar tilkynningar séu ekki
allar réttar. Þeir hafa sér til af-
sökunar, aö ekki sé vlst aö leyfi-
legt sé aö breyta þvl sem stend-
ur skráö á hljómplötum eöa
segulböndum, vegna birtingar I
Rikisútvarpinu.
Af þessum sökum ferst fyrir
aö rannsaka hvort innihaldiö er
birt er, sé sannleikanum sam-
kvæmt. Oft heyrast setningar
semþessar: „Tónlist eftir þenn-
an eöa hinn, eöa „Músik eftir”
o.s.frv. Þá kemur oft annaö I
ljós, sem óþægilegt er aö hlusta
á. Ekki er undarlegt þó aö menn
reki I rogastanz þegar t.d.
„tslands farsælda frón”, tvl-
söngslagiö fræga og kvæöi Jón-
asar meö, er fullum fetum eign-
aö sérstöku tónskáldi, sam-
kvæmt birtingu i Ríkisútvarp-
inu. Margir munu þá spyrja:
Eru allar röngu tilkynningarnar
óviljaverk, eöa er veriö aö
hjálpa mönnum til aö skreyta
sig meö annarra fjöörum?.
Ekki viröist vanþörf á aö
kannaö veröi hve mörg þjóölög
og þjóövlsur hafa veriö eignuö
öörum aöilum á þennan hátt,
sem hér er lýst, einnig aö fram
fari gagnger endurskoöun á
þessum málum sem nái meöal
annars til þeirra, sem gefa
rangar upplýsingar um höf-
undarrétt, sem tilheyrir Is-
lenzkum þjóölögum.
Ekki er lengur vitaö hver hef-
ir samiölögin.ensennilega hafa
mörg þeirra oröiö til viö notkun
hljóöfæranna tveggja. Höfundar
þjóövisnanna eru I sumum til-
fellum kunnir.
Enginn vafi er á þvl aö þjóö-
lögin þurfa lögvernd, og þaö
mál þolir enga biö. Hin mikla
hljómplötuframleiösla nú upp á
slökastiö og flutningur þjóölaga
víös vegar, sýnir bezt ásælni I
þessi fjöregg þjóöarinnar. Hér
er um mjög mismunandi gæöi
aö ræöa og ætti þessi listflutn-
þjóöararfur.sem öllum er skylt
aö hllfa viö skemmdum. Margir
tónlistarmenn eru mjög áhuga-
samir um aö færa islenzk þjóö-
lög I ýmiss konar búning. Þeir
sem ekki eru færir I þvl starfi
geta unniö skemmdarverk.
Langspiliö og þjóölögin tilheyra
hvort ööru og skapast I því sam
spili hin upprunalega íslenzka
alþýöutónlist.
Oft eru þessar útsetningar
þannig samdar, aö þjóölagiö
sjálft tekur óeölilegum breyt-
ingum. Þar í liggur mikil hætta.
Af einskærri viröingu og aö-
dáun á þjóölögum vorum og
áhuga á þvi aö réttur þeirra sé
ekki fyrir borö borinn, birti ég
lista yfir þjóölögin, sem
Rlkisútvarpiö hefur látiö feöra
skakkt.
Þaö skal tekiö skýrt fram, aö
ég hefi ekki löngun til aö gagn-
rýna þessa stofnun. Útvarpiö er
ómissandi á hverju heimili og er
flestra vinur.
Eftirfarandi listi yfir þessi
þjóölög hefir veriö tekinn af
handahófi og yfir tiltölulega
stuttan tlma.
1. tsiand farsælda frón.Texti
eftir Jónas Hallgrlmsson, lagiö
er eitt elzta tvlsöngslagiö.
Útvarpsþulur tilkynnti, án frek-
ari skýringar: „Eftir Jón
Leifs”.
2. Dundi grund og hló viö hóf.
Texti eftir Bertel Þorvaldsson,
lagiö er gamalt Islenzkt þjóölag
Útvarpsþulur tilkynnti: „Eftir
Jón Leifs”.
3. Hestavlsur úr þjóölagahefti
Jóns Leifs. Þarna voru kynnt
samtlmis mörg lög og vlsur sem
öll eru íslenzk þjóölög. Útvarps-
þulur tilkynnti: „Eftir Jón
Leifs”.
4. Látum þramma þófajór.
Höfundur ókunnur, lagiö er
gamalt þjóölag, rammlslenzkt.
Útvarpsþulur tilkynnti; „ Eftir
Jón Leifs”.
5. Ar vas alda.Texti úr Völu-
spá, Snorra Eddu, lagiö er Is-
lenzkt þjóölag, sem prentaö var
I franska bók, útgefin I Parls
1780. Skráö eftir Jóni Ólafssyni.
(Grunnvlking). Útvarpsþulur
tilkynnti „Eftir Þórarinn Jóns-
s
Gremarnöfundur, erhannléksumariö 1976fyrirhóp Amerlkana,
I Menningarstofnun Bandarikjanna, Neshaga.
þjóövisa”.
9. Vist ertu Jesús kóngur klár.
Textinn er úr Passlusálmum
Hallgrlms Péturssonar, lagiö er
gamalt isienzkt sálmalag.
Útvarpsþulur tilkynnti: „Eftir
Pál tsólfsson”.
10. Hljómplata, gefin út af
ungum Sósialistum. Textinn er
Sóleyjarkvæöi Jóhannesar úr
Kötlum. Flutningsmenn eru
margir Islenzkir leikarar. A
þessari hljómplötu eru tvö Is-
ienzk þjóölög. Gimbiliinn mælti
og Gilsbakkaþulu þjóölagiö.
Útvarpsþulur tilkynnti: „Múslk
eftir Pétur Pálsson”.
11. Þú ert sem bláa blómiö.
Texti eftir Heine, lag eftir
Robert Schumann. Útvarpsþul-
ur tilkynnti: „Texti eftir Bene-
dikt Gröndal”.
12. Ljósiö kemur langt og
mjótt.Textinn er alkunn íslenzk
þjóövlsa og lagiö ævafornt þjóö-
lag. Útvarpsþulur tilkynnti:
„Verk eftir Hafliöa Hallgríms-
son.”
Þessi vlsa er frá kolutimabil-
LANGELAND
Langeleik
Langeleik, norskt þjóöarhljóöfæri 6-7 strengja hljóöfæri. A þaö er leikiö meö beinflls.
ingur aö vera eftirliti háöur.
Misþyrming á svona efni ætti
ekki aö viögangast. Mundu
menn vilja aö þjóölögin aflöguö-
ust svo mikiö aö þau væru
óþekkjanleg frá sinni uppruna
legu mynd?: Þau yröu þá I sömu
hættu og fiskarnir I sjónum.
Fyrst kemur til greina ásælni I
þau svo hrein eyöing.
Frá þvi að flutningsréttur var
lögleiddur hér á landi, er sóknin
I þessa verzlunarvöru mun
meiri, en benda skal á aö hún er
bundin landi'og þjóö.
Þjóölögin eru stórmerkur
son”.
6. Draumkvæöi, sama og
„Fagurt syngur svanurinn".
Textinn er fornkvæöi, þjóölagiö
er gamalt og þekkt. útvarpsþul-
ur tilkynnti: „Músik eftir Svein
Bjarman”.
7. Soföu unga ástin mln.Texti
eftir Jóhann Sigurjónsson, lagiö
er Islenzkt þjóölag. útvarpsþul-
ur tilkynnti: „Eftir Sveinbjörn
Sveinbjörnsson”.
8. Jarpur skeiöar fljótur frár.
Textinn eftir Eggert ölafsson,
lag eftir Pál Isólfsson. útvarps-
þulur tilkynnti: „Textinn er
inu, þegar landsmenn notuöu
grútarlampa til aö lýsa sér.
Höfundur hennar er óþekktur.
Forráöamenn tónlistardeild-
ar útvarpsins hafa nú fengiö
eina tylft af villum, til ihugunar
og mun þab nægja I þetta sinn.
Vonandi veröa þær leiöréttar
hiö bráöasta, svo þær verbi ekki
endurteknar.
Þaö eru útsetningarnar á
þjóblögunum sem valda mest-
um ruglingi. Sá sem setur út eitt
lag, sem hann lærir af öörum, er
ekki höfundur þess.
ónákvæmni um texta og
textaþýöingar þarf aö taka til
athugunar.
Eins og sjá má á ofanrituöum
lista er nafn Jóns Leifs, tón-
skálds, oftast nefnt, þess vegna
er rétt aö benda fjölmiölum á
tvö þjóölagahefti hans. Þar má
sjá, svo ekki veröur um villzt,
aö hann er útsetjari áöur
nefndra þjóölaga, Eftir Jón
Leifs, geta þjóölög ekki veriö.
Þjóölagaheftin eru:
1. Rlmnadanslög, I útsetningu
fyrir karlakóra. Útgefandi
Landsútgáfan, Reykjavik 1950.
2. Islensk þjóölög, I útsetningu.
Útgefandi Georg Kellmeyer,
Berlln, 1929»
Sem kunnugt er þykir öllum
þjóöum vænt um þjóölög sln.
Því eldri sem þau eru, þvl verö-
mætari eru þau talin vera.
Ræktarsemi viö þau er mis-
munandi, eftir þvl hvaöa þjóö á I
hlut og sama er ab segja um
hljóðfærin sem notuö hafa veriö
viö þau I margar aldir, löngu
áöur en nokkur önnur hljóöfæri
komu til greina viö daglega
notkun i heimahúsum eöa I
krikjum landsins.
Ræktarleysi Islendinga viö
hljóöfæri sln er til vansæmdar.
Þau voru á slnum tlma nauð-
synleg tæki til menningar og
uppörvunar. Þau foröuöu þjóö-
lögunum frá gleymsku og stuöl-
uöu ab þvi aö fólk varö söngviö
og söngelskt. Margar þjóövísur
hafa varöveitzt um dálæti fólks
á þessum heimatilbúnu hljóö-
færum. T.d. þessi vlsa um lang-
spilib:
Þaö ber allan þægöarsiö,
þungum hallar meinum.
Listafallegt langspiliö,
ljæ ég varla neinum.
Höfundur óþekktur.
Ariö 1960 grennslaöist ég eftir
þvl hvort nokkurt nothæft lang-
spil væri aö finna, eöa hvort
nokkur léki á þaö. Ég ætlaöi aö
syngja meö þvt islenzk þjóölög
og senda segulband til erlends
hljómplötufyrirtækis. Ekkert
langspil fannst, þrátt fyrir
mikla eftirgrennslan, og enginn
langspilsleikari finnanlegur,
aöeins ein kona sem lék á
Langeleik, þab dugbi mér ekki.
Nú nýlega sást I einu dagblaöi
mynd af einum heiöursmanni á
Akureyri, Friögeiri Sigur-
björnssyni, hljóöfærasmiö, sem
aö sögn hefir smlöaö 130 lang-
spil. Fréttin kom mér nokkuö á
óvart, aö svo mörg langspil
væru til, en enginn mér
vitanlega sem leikur á þetta
hljóöfæri, ab mér undanskilinni