Tíminn - 10.07.1977, Blaðsíða 28

28
Sunnudagur 10. júll 1977
I fyrstu hélt ég aö hljóöfæra-
smiöurinn héldi á mínu langspili
á myndinni, enda fékk hann aö
taka nákvæmt mál af þvl þegar
ég kom meö þaö til Akureyrar
1966.
Þar sem ekki er hægt aö leika
á langspil nema hafa boga og
enginn hérlendis smiöar fiölu-
boga né aörar tegundir boga, þá
mun þaö ef til vill vera ástæöan
fyrir því, aö menn nota þetta
hljóöfæri og spila meö fingrun-
um einum. Þaö er alrangt og
ættu menn ekki aö sýna sig I
Sjónvarpinu eöa annarsstaöar
og þykjast vera aö leika á lang-
spil. Hljóöfærasmiöurinn á
yýcureyri, heföi ekki átt aö af-
greiöa langápil, nema aö hafa
áöur aflaö sér boga, sem eiga aö
fylgja þeim. Strengjafesting,
eru takkar úr haröviöi, helzt úr
Ahorni, ekki gltarfestingar-
takkar.eins og sést hefir á þess-
um nýsmlöuöu langspilum.
Langspiliö var kirkjuhljóö-
færi, notaö I litlu torfkirkjunum.
Þaö er ekki úr vegi aö hefja þaö
til vegs og viröingar aö nýju I
kirkjum landsins. Ég bauöst til
aö leika á langspiliö mitt viö
opnun sýningarinnar á Kjar-
valsstööum, á 11 alda afmæli Is-
lands byggöar. Þaö var ekki
þegiö.
íslenzku þjóölögin og Passlu-
sálmarnir hafa veriö sungnir
meö þessum tveimur islenzku
hljóöfærum i aldaraöir. Lang-
spilsómurinn, sem gamalt fólk
hefir talað um, er fimmundar-
hljómur. Um hann segir einn
frægur danskur söngsögufræö-
ingur, Dr. Angul Hammerich,
aö þann hljóm megi nefna Is-
lenzka hljóminn.
Þessi sami hljómur kemur
einnig fram I tvfsöngnum.en sá
söngmáti er talinn islenzkur,
vegna þess aö hér á landi hefir
hann varöveitzt. Til eru heimild
ir fra 12. öld um þessa sönglist,
sem borizt haföi til Noröur-Eng-
lands meö víkingum, frá
Skandinaviu, um þaö skrifar
enskur fræöimaöur. Heimild um
tveggja strengja fiöluna okkar
er einnig frá 12. öld. í dómkirkj-
unni I Þrándheimi I Noregi, er
höggmynd, gerö af norskum
listamanni, sem sýnir þetta
þjóöarhljóöfæri Islendinga. Þaö
er því ekkert sennilegra en aö
tvisöngurinn og þessi gamla
fiöla séu runnin frá frændum
okkar Norömönnum. Hljómur
þessa margra alda hljóöfæris dó
út hér á landi, I kringum alda-
mótin 1880, um sama leyti og
fyrsta orgeliö barst til Islands.
Langspiliö.er talið vera endur-
bætt hljóöfæri af þessari fiölu og
er þvi allslenzkt aö uppruna.
Þaö var notaö af landsmönnum
I 3-4 aldir á tslandi, segir séra
Bjarni Þorsteinsson. t ágætu riti
hans, „Þjóðlegt sþngllf á Is-
landi”, segir orörétt: „Langspil
voru um eitt skeiö mjög algeng
hér á landi. Oft er þeirra getiö á
18. öld, en tlöust hafa þau ef-
laust veriö á fyrri hluta 19. ald-
ar. Um aldamótin 1900 mun svo
gott sem alls staöar hafa veriö
hætt aö nota fiölur og langspil og
úr þvl má telja hljóöfærin meö
forngripum vorum, en merki-
legir eru þeir forngripir engu aö
slöur”. Presturinn þjóökunni á
Siglufiröi, haföi I hvorugu hljóö-
færinu heyrt, en hann áleit aö
gagnsemi þeirra hafi veriö mik-
il á slnum tlma.
Sagt er aö nokkrir menn hafi
leikið á langspil á fyrsta tug
þessarar aldar, slöan lognaöist
þaö einnig út af, þar til mér
tókst aö endurvekja þaö og
ellefu alda ómurinn hljómaöi aö
nýju.
Langspilið var endur-
vakið árið 1961.
Fróölegt væri aö vita hver
tekur aö sér aö endurvekja
tveggja strengja fiöluna. Þaö
mun ég ekkigera meöan ég hefi
ekki gleymt þeim erfiöleikum
og áhyggjum sem ég haföi þeg-
ar ég var aö koma langspilinu
aftur I gang.
I sambandi viö hinar mörgu
feröir minar meö langspiliö,
hefi ég oft veriö spurö aö því
hvar ég hafi fengiö þaö og
hvernig ég hafi lært á þaö. Þaö
fékk ég I Kaupmannahöfn og
læröi aö leika á þaö eftir bók,
sem var I Konungsbókhlööunni.
Fyrstu heimildir um langspil er
aö finna hjá fræðimanninum
mikla Jóni ólafssyni, Grunnvlk-
ing (dó 1779), segir hann aö
langspil hafi veriö mikiö notuö
hér á landi. 1 kring um 1840, er
skýrt frá þvl I sóknarlýsingu aö I
Hltardalssókn á Mýrum, hafi
þau veriö svo tlö, aö þau hafi
veriö á flestum bóndabæjum
sóknarinnar.
Bókin sem ég læröi eftir. aö
leika á langspil, heitir: „Leiöar-
vfsir aö læra aö leika á lang-
spil”, eftir Ar Sæmundsen,
umboösmann á Akureyri, gefin
út áriö 1855. Þó aö þessi bók hafi
gert mér og öörum fyrr á tímum
mikiö gagn, er hún sem
kennslubók ekki áérlega aö-
gengileg. Þaö vantar T hana
mikilsverðar upplýsingar, sem
mér tókst aö hafa upp á I
danskri múslkbók. Nauðsynlegt
er aö gefin veröi út bók, meö
fullkomnum upplýsingum um
langspil og hvernig á aö leika á
það, ef það á að vakna til llfs hjá
alþýöunni aö nýju.
Hér á eftir veiti ég nokkra
fræöslu um þetta efni, ef vera
kynni aö þaö komi einhverjum
að gagni, sem nú hafa eignazt
langspilin frá Akureyri.
Leiðbeining.
Langspiliö er almennt talið
vera þriggja strengja strok-
hljóöfæri. Þaö þýöir, sem fyrr
er sagt, aö viö þaö er notaöur
bogi. Þegar leikiö er, liggur
hljóöfæriö á boröi. A strengina
er ýmist strokiö, eöa slegiö,
eftir þvl hvaö viö á. Gæta skal
þess aö strokiö sé meö boganum
þversum. Langspil, er fágætt
hljóöfæri, vegna þess hvernig
leikiö er. Þaö eru ekki notuö
nein fingragrip, eöeins stutt
meö þumalfingri á nótnaboröiö.
Til þess aö fyrirbyggja aö menn
skeri sig á strengnum, sem stutt
er á, fást hllfar hjá hljóöfæra-
verzlunum, einskonar fingur-
bjargir, sem nota skal á fingur-
inn aö minnsta kosti viö æfing-
ar. Nóturnar á nótnastokknum
eru afmarkaöar meö litlum
koparþynnum, og þrýsta veröur
meö fingrinum þétt aö þeim.
Þaö fer eftir lengd langspilsins
hve margar áttundir eru á
stokknum. Mitt hljóöfæri hefir
rúma áttund, (ellefu nótur). A
nótnaboröinu eru stór og smá
nótnabil, dlatóniskur og króma-
aö geta gert enn. Þaö er
ánægjulegt tómstundagaman aö
smlöa sitt hljóöfæri sjálfur og
læra aö leika á þaö, ekki sizt
fyirir þá sem geta sungiö meö
þvl. Viö höfum hlotiö mikla gjöf
frá forfeörum okkar, þar sem
þjóölögin og langspiliö eru. Þess
vegna ráðlegg ég fólki aö sýna
langspilinu sóma og læra aö
leika rétt á þaö, þjóölögin á aö
syngja sem allra næst þvl sem
ætla má aö almenningur hafi
sungið þau. Þaö veröur aö hafa
rlmnakveöskapinn I huga, þeg-
ar Islenzk þjóölög eru sungin
eöa leikin.
Hvers vegna fórst þú
að fá áhuga á að leika á
langspil?
Þessi spurning hefir oft verið
lögö fyrir mig. Henni veröur
ekki svaraö nema aö rekja gang
þess máls.
Arið 1960, þegar ég var stödd I
New York, hugkvæmdist mér aö
fara til hljómplötufyrirtækis,
meö þaö fyrir augum aö bjóöa
islenzk þjóölög til upptöku þar.
Ég hitti sjálfan forstjórann og
leitaöi eftir þessum viöskiptum.
Hann spuröi mig hvaöa hljóö-
færi ég notaði viö þau. Svar mitt
var: Píanó. Ekki llkaði honum
þaö og sagði: „Viö framleiöum
ekki hljómplötur meö þjóölög-
um nema viö einhver gömul
hljóöfæri”. Þetta varö til þess
aö ég fór aö hugsa um langspil-
iö. Þegar ég kom heim um vor-
iö, talaöi ég viö eina ágæta
konu, sem auglýst haföi
langápilsleik, og baö hana aö
aöstoöa mig viö þjóölagasöng.
Hún gaf þaö svar aö hún léki á
norska hljóðfæriö „Langeleik”.
Mér kom undarlega fyrir sjónir
aö fariö var aö kalla þettá
norska hljóöfæri sama nafni og
okkar hljóöfæri, sem nefnt hefir
veriö langspill aldaraöir. Ég tel
réttast aö norska þjóðarhljóö-
færiö haldi slnu norska nafni og
hiö islenzka sínu. Þaö eru fleiri
norræn hljóöfæri sem hafa þaö
sameiginlegt aö þau eru smlöuö
á lengdina og liggja á boröi þeg-
ar leikiö er. Finnska hljóöfæriö
kantele, ætti þvi aö vera sama
marki brennt óg vera kallaö
langspil. Þessi nafnaruglingur
ritfrá 1650. Hann vlsaöi mér inn
istórtbókaherbergi þar sem hin
fornu handrit voru geymd. Eftir
aö ég var búin aö sjá þessa gull-
vægu bók, meö tvö hundruö
þjóölögum og sálmum, fylgdi
Jón Helgason mér til dyra. Þá
fékk ég aö vita hjá honum hvar
ég gæti séö langspil og einnig aö
til væri bók til aö læra aö leika á
þaö. Þetta voru ágæt tiöindi,
en brátt vissi ég aö framundan
voru margvlslegir erfiöleikar,
mörg ljón á veginum. Næsta
dag fór ég á ábendingarstaöinn,
sem var „Musikhistorisk
Museum” I Breiögötu.
1 þessu safni sá ég þrjú lang-
spil og i safnskránni stóö ritað,
aö þetta væru íslenzk hljóöfæri,
sem höföu varöveizt I dönskum
söfnum frá árinu 1770. Þau voru
mismunandi á lengd, ég kaus
miöstæröina. Ég sneri mér til
safnvaröar og baö um aö fá aö
smlöa eftir þvl langspili sem
mér leizt bezt á. Mér var strax
synjáö á þeim forsendum aö
ekki væri leyfilegt aö lána út úr
safninu svona gamlan og dýr-
mætan hlut. Hann benti mér
samt á aö ég skyldi reyna aö
hitta yfirmann safnsins. Ef ég
ætti aö skýra frá þeim eltinga-
leik viö þennan viröulega em-
bættismann, þá væri þaö efni I
heilan kapltula. Ég var komin
aö þvl aö gefast upp viö þessi
hlaup og viö þaö aö blöa eftir
áheyrn. Þá var þaö einn góö-
viörisdag, er ég gekk niöur
„Strikiö” I Kaupmannahöfn, aö
ég sá verzlun sem var full af
fallegum fiölum. Mig haföi alla
ævi langaö tii aö leika á fiölu, en
á þvl voru engin tök. Ég fór inn I
búöina og fór aö skoöa þessa
fallegu hluti, sem gátu veitt llfs-
kraft.efhægtværiaö leika á þá.
Þar sem ég stóö og hugleiddi
þetta.kom tilmín vingjarnlegur
maöur og spuröi hvers ég ósk-
aöi. Ég tjáöi honum vandræöi
mín og spuröi hvort hér væri
nokkur sem gæti smlöaö fyrir
mig langspil, þaö væri óþekkt
hljóöfæri I dag, en heföi veriö al-
gengt á Islandi fyrr á tímum og
aö ég væri búin aö sjá eitt I
„Musikhistorisk Museum”, sem
mér væri kappsmál aö fá smlö-
aö eftir. Maöurinn horföi undr-
andi á mig og sagöi: „Þaö er
—•- %
Tveggja strengja islenzka fiölan. Þegar leikiö er á hana, er hendinni stungiö undir strengina. Þetta er
mynd úr Þrándheims kirkju4 ævaforn
tóniskur tónstigi. Strengir hljóö-
færisins eru haföir úr málmi, en
I boganum eru hrosshársstreng-
ir. Boginn þarf aö vara gamall
aö formi, ekki venjulegur fiölu-
bogi. Sennilega hafa landsmenn
fyrst notaö örvarboga viö
gömlu fiöluna. Stilling lang-
spilsins er þannig: Fyrsti
strengur, la^trengurinn, er
stilltur IC á einstrikaöri áttund,
og byrja á með lausum streng,
(þ.e. að ekki er stutt á nótna-
stokkinn). Hinir tveir strengirn-
ir eru samhljóma, þeir eru
stemmdir I F á litlu áttund.
Viö þessa stillingu kemur
fimmundarhljómurinn fram.
Menn þurfa aö eignast tónkvlsl
til aö stemma eftir og myrru til
aö bera á bogastrenginn. Tón-
fræöi veröa menn aö læra.
Ég vona aö þeir sem hafa
eignazt langspil, geti glöggvab
sig á þessari langspilsfræöslu.
Eins og vitaö er, smiöuöu bænd-
ur og aðrir hagleiksmenn þessi
hljóöfæri sjálfir. Þetta ættu þeir
getur leitt til vandræöa, nú sem
fyrr. Ég frétti af hljóðfærasmiði
á Grlmsstaöaholti, og baö hann
um aö smlöa mér langspil, þaö
gat hann ekki gert fyrr en eftir
nokkur ár, önnur hljóöfæri sætu
fyrir. Leiö mín lá I þjóðminja-
safniö, þar vildi ég fá aö sjá
langspil.
Safnvöröurinn sagöi aö þaö
væri víst einhver gamall kassi
uppi I geymslu safnsins, en hann
væri ekki finnanlegur fyrr en
breytingu á geymslunni væri
lokiö.
Skömmu slöar feröaöist ég til
Danmerkur. Ég haföi i huga aö
leita þar aö langspiii og svipast
um eftir fleiri þjóðlögum. Arna-
safn varmarkmiöiö. Þangaö fór
ég og var svo heppin aö hitta
Jón Helgason, prófessor.
Meö hálfum huga spuröi ég
hann hvort hér væru nokkur
langspil. Hann svaraöi: „Hér
eru aöeins bækur”. Þá bar ég
hann aö lofa mér aö sjá
„Melódlu” sem er pappírshand-
mjög sjaldgæft aö ég sé viö af-
greiöslu I verzluninni því ég er
fiölusmiöur hér. Þar sem ég er
viögeröarmaöur og hefi á hendi
trúnaöarstörf fyrir þetta safn,
er ég sá eini sem get veitt yöur
þessa bón, ef leyfi fæst og ef um
semst aö ööru leyti. Ég mun
gera þetta I tómstundum mln-
um og þaö tekur langan tlma”.
Eftir tvo mánuöi var langspil-
iö á búöarboröinu hjá Hjort-
bræörum, Ég vissi ekki fyrr en
þá; aö ég haföi hitt einn bezta
fiölusmiö Dana, Svend Jensen,
sem nú er látinn. Þegar hann
rétti mér hljóöfæriö sagöi hann:
„ Þetta er falleg fiöla.Nú veröiö
þér aö segja hvaö gera skal. Viö
höfum enga hugmynd um
hvernig á aö leika á hana”. SIÖ-
an rak hver spurningin aöra:
„Hvernig á aö halda á henni?
Hvernig á aö stilla hana? Hvaöa^
tegund boga er notaöur viö
hana? Cr hverju eru strengirn-
ir? Hvernig er stutt á þá?
öllum þessum spurningum
varö égaðsvara á stundinni. Ég
fékk hljóöfæriö fyrir hálfviröi
vegna þess aö þeir hefbu ekki
getað ráöiö fram úr, hvernig
átti aö koma þessari fögru fiðlu i
notkun.
Bók Ara Sæmundsen bjargaöi
þessu. 1 tvo mánuöi var ég tlður
gestur i Konungsbókhlöðunni,
ég las I þessu kennsluriti og öör-
um bókum sem komu méí aö
gagni. „Leiöarvlsir aö læra á
langspil” var svo gömul og dýr-
mæt bók, aö eigi mátti lána
hana úr safninu. Hjálparmaður
minn og islenzku þjóöarinnar,
Svend Jensen fiölusmiöurinn
frægi, heföi átt skilið aö fá þá
viöurkenningu aö vera boöinn til
Islands. Nú er þaö of seint séö,
en nafn' hans og Ara Sæmund-
sen, verða aö vera skráö, þegar
söngsaga Islendinga verður rit-
uð. Þessir tveir menn hjálpuðu
mér að endurvekja langspiliö.
A ferð og flugi með
þjóðarhljóðfærið.
Eftir aö hafa æft mig á lang-
spiliö I fimm mánuöi I
Kaupmannahöfn, barst mér til
boö frá Oslóarútvarpinu, aö
syngja íslenzk þjóölög og leika
meö á langspiliö.
Þann 14. júnl 1961. voru hljóö-
rituö mörg Islenzk þjóölög meö
langspilinu I hinum feiknastóra
upptökusal útvarpsins I Osló.
Þessi söngskrá var send til
hlustenda þ. 30. nóv. sama
ár. Islenzkir sjómenn þá staddir
á Noröursjó, heyröu þessa sér-
stæöu fornu tónlist. Þeir rauluöu
gömlu húsgangana meö mér viö
vinnu slna.
Um miöjan júlímánuö kom ég
heim til lslands meö þessa sér-
stöku tegund langspila.Sú gerö
var ekki til hérlendis til þess
tlma, hún er talln vera sú full-
komnasta. Ég færði landsmönn-
um þennan dýrgrip á gulldiski,
eftir aö hafa farið land úr landi
til þess að leita hans. Góö-
málmur disksins er úr mínu eig-
in gulli. I mörgum mönnum
liggja gylltir þræöir á ýmsa
vegu. Mínir liggja meöal ann-
arra listgreina til tónlistarinn-
ar, sem er nefnd drottning lista
Hún göfgar manninn, sé henni
beint I átt til vlösýnis og fegurö-
ar.
Rlkisútvarpið, forráðamenn
þess, sem verið hafa einskonar
húsbændur minir, frá I928en þá
byrjaði ég aö syngja I Edin-
borgarhúsinu I Rvik, gáfu
mér kost á að koma fram meö
langspiliö b.15. nóvember 1961.
Frá þeirri stofnun hafði lang-
spilsleikur ekki áöur heyrzt.
Þórarinn Guömundsson, fiölu-
leikari, sem einnig haföi fylgt
starfsemi útvarpsins frá byrjun
virtist vera undrandi yfir aö sjá
þarna og heyra I fyrsta skipti I
langspili. Endurvakning þessa
frumstæða, en sögulega hljóö-
færis haföi oröiö aö veruleika.
Eftir þessa útsendingu er mér
minnisstæður hinn góöi dómur
Guðmundar G. Hagallns, rithöf-
undar. Hann var rétti maöurinn
til aö skynja hina sögulegu arf-
leifö. Honum sé þökk, því ekki
veitti af þá, frekar en nú, aö fá
dálitla uppörvun viö flutning
þessa sögulega efnis.
Ariö 1962 bar enginn hvlldar-
tími. Ég bauö fræðsluráðs-
mönnum I Reykjavlk aö kynna
langspilið I skólum bæjarins.
Mer var sagt aö söngkennarafé-
lagið réöi þvi. Formaöur þess
félags gaf greiö svör: Enginn
tími afgangs fyrir svona
fræöslu. Onnur tónlistarkennsla
sæti fyrir. Ekki þótti mér þessi
útskúfun þægileg, ég hélt 1
fyrstu aö mér væru allir vegir
færirmeðíslenzku söngfiðluna I
fanginu.
Ef einhverjum þykir fróölegt
aö heyra hvaö ég var aö dunda
viö,fyrstu árin eftir aö ég fór aö
spila og syngja þjóölög og
sálmasög meö langspilinu, þá er
sagan þannig:
Ég kom fram vlös vegar á
mannamótum, þar sem mér var
afar vel tekiö. A tvö hundruð
ára afmæli Lágafellskirkju I
Mosfellssveit, söng ég og lék
sálmalög á langspiliö. Núver-
andi biskupshjón voru vibstödd.
Frængur enskur þjóö-
lagasafnari, John Levy, sem
lézt I desember s.l. kom til
Islands til þess aö safna þjóö-
lögum. Ég lék mörg íslenzk