Tíminn - 13.08.1978, Blaðsíða 18

18
Sunnudagur 13. ágúst 1978
Netlur eru furBulegar jurtir.
Ekki vekja þær eftirtekt fyrir
fegurðar sakir, en alkunnar
engu aö síöur. Þær stinga illi-
lega, svo undan sviöur, ef komiö
er við þær. Enga hafa þær
þyrna, en vopn þeirra eru
örsmá oddhvöss brennihár, sem
eiturvökvi vætlar úr, en þau
stingast inn i húðina. Stungan er
óþægileg en þó ekki beinlinis
hættuleg. Fyrst sviöur og
hlaupa e.t.v. upp smábólur sem
klæjar i, en fljótt grær þetta.
Dýr forðast netlur, nema helzt
hænsni, þvi aö fiðrið hlífir þeim.
Kýr taka stundum stökk aft-
urábak ef þær reka granirnar i
netlu. En siðar á sumri, þegar
netlan fer að tréna, eiga kýr þaö
til að bryðja hana með góöri
lyst. Hér á landi vaxa tvær teg-
undir, þ.e. brenninetla og
stórnetla, báöar útlendir slæð-
ingar i fyrstu, en hafa ilenzt
fyrir löngu.
Myndin sýnir stórnetlu, hún
breiöist útmeö rótarsprotum og
vex þvi oft i þéttum breiðum,
sem ná manni i mitti eða meir.
Hafa á stöku staö verið teknir
hnausar meö henni i og gróöur-
settir i varpa eöa utan við girð-
ingar um garöa, t.d. á
Stóru-Hámundarstööum á
Arskógsströnd. Eins og myndin
sýnir myndar hún iögrænan
vegg og hylur giröinguna þegar
liöur á sumariö. Hún þrifst
prýöilega i góöum köfnunarrik-
um jarövegi. Blóm netlanna eru
litilfjörleg.
Sviar o.fl. tilreiða ung netlu-
blöð til matar. t netlunni eru
sterkar basttrefjar, sem notaö-
ar hafa veriö til vefnaðar og
geröur úr góöur netludúkur, frá
fornu fari. Reynt var aö rækta
stórnetlu sem vefnaöarjurt á
striösárunum. Bastiö reyndist
gott, en erfitt að verja netlureiti
fyrir illgresi. Stórnetla er fjölær
jurt og vildi ýmis konar illgresi
sækja i netlugarða, smám
saman. I netlu er C-fjörefni og
sútunarsýra. Var netla fyrrum
notuö til lækninga. Bæöi giktar-
sjúklingar og galdramenn voru
á fyrri öldum húðstrýktir með
netiu! Attu galdramenn að
missa galdrakraft sinn viö þaö!
Notaöar voru báöar netlu-
tegundirnar jöfnum höndum.
Talsvert járn er í blöðum netlu
og þótti te af söxuðum blööunum
bióöaukandi.
Brenninetla ermikluminni en
stórnetla 2(M0 sm á hæö og hef-
ur oddbaugótt eða sporbaugótt
blöö. Húner einæren sáirsér oft
mikið. Er illgresi á nokkrum
stööum i göröum og kringum
bæi og á ruslasvæöum.
Stórnetla vex á samskonar stöö-
um.
Rósir hafa þyrna eins og al-
kunnugt er, og tvær villtar rósa-
tegundir finnast hér á landi.
Nefna má eina islenzka jurta-
tegund enn sem stingur, en það
er þistillinn, sem ber hvassa
blaöþyrna. Þistill breiöist mikið
út með rótarsprotum, og vex
sums staöar i stórum breiöum
við bæi, vegi og i kaupstööum:
Stórnetla á Stóru-Hámundarstöðum (7/8.1933)
Ingólfur Daviðsson:
Brennijurtir
og græðslu
gróður og garðar
t.d. vex allmikiö af þistli i
Reykjavik. Þistill veröur oft
40-80 sm á hæö og ber fallegar
rauöleitar blómkörfur siöari
hluta sumars. Þetta eru jurtir
brennihára og þyrna, óþægileg-
ar átöku, en næsta fagrar á aö
lita sumar hverjar.
Græöisúran lætur litiö yfir
sér. Mennhafa lengi haft mætur
á henni, en hvers vegna?
Erlendis var græðisúru eitt sinn
likt viö brúöi, sem prestur einn
ávarpaði þannig: „Rik ertu
ekki, það vitum við: falleg ertu
Græöisúra til vinstri. Stórnetla t
heldur ekki, það sjáum viö, en
við vitum lika aö hann elskar
þig ”. Hver hefur til sins ágætis
nokkuð: Græðisúru fylgir
lækningamáttur, sem frá fornu
fari hefur vakiö virðingu og
aðdáun. ,,Það sem mennirnir
troöa undir fótum gefst þeim oft
bezt i raun” ritaði Dioskarides,
frægur læknir á 1. öld eftir
Krist.Þessi læknirlöngu liðinna
tiöa ráðlagöi að leggja blöö
græöisúru við sár til aö stööva
blæðingar og græöa. Þannig
hafa nýmarin blöð græðisúru
verið notuð allt fram á okkar
daga. Sh'm blaðanna á aö kom-
ast i sárin. „Læknisblað” er
gamalt nafn á jurtinni i sumum
héruöum Noregs. t græðisúru-
blöðum er slim, sútunarsýra og
beizkt glýkosid. Te af græðisúru
var drukkið gegn lungna- og
blöðrukvillum. Lyfjanafn
þurrkaðra blaðanna er Herba
plantaginis eða Folia plantagin-
is. Blöðin eru breið og bog-
strengjótt (sjá mynd). Likjast
ögn ilskóog nefna Indiánar jurt-
ina „fótspor hvita mannsins”,
e.t.v. lika af þvi að jurtin fylgir
manninum og ræktun hans og
barst frá Evrópu til Ameriku.
Upp úr blaðhvirfingunni vex
stinnur stöngull með löngu,
móleitu blómaxi. Græöisúra er
upphaflega útlendur slæðingur,
sem hefur borizt meö varningi,
t.d. grasfræi og korni. Er alltaf
aö breiðast út og vex nú hér og
hvar við bæi og i kaupstöðum og
á jaröhitasvæðum. Vex bezt við
vegi og á götum, segja Færey-
ingar, enda er gamalt nafn á
henni götubrá. Skyld henni er
kattartunga, sem hér er algeng.
Einnig selgresi, sem t.d. er al-
gengt I Mýrdal og undir
Eyjafjöllum. Þaö þykir góö
beitarjurt. Notuö til lækninga
eins og græöisúra.
Af öörum islenzkum
græðijurtum má nefna vall-
humal, maríustakk og unda-
fifla. Marin blöð græöisúru lögð
við flugnabit til lækningar.
Minnzt skal hér á marlustakk,
hann var alkunn græðijurt.
Voru mariublöðin lögð við sár
og þau einnig þvegin úr seyöi af
honum i mariustakk er sútunar-
sýra og beizkjuefni. Var hann
fyrrum dálitið notaöur til litun-
ar og skinnbörkunar. Te af hon-
umvardrukkið gegn niðurgangi
og til þvagörvunar. Þótti lika
styrkja frjósemi, samkvæmt
gamalli trú.
Mariustakkur er auðþekktur
á stórum stilklöngum nærri
kringlóttum blöðum. Blóm sitja
i gulgrænum skúfum.
Maríustakkur er algengur i
hálfrakri jörö, t.d. meöfram
lækjum og i snjósælum lautum.
Margir ljósmyndarar og lista-
menn hafa spreytt sig á
marlustakk, þótt ekki láti hann
mikið yfir sér á þurrum sólar-
degi. En athugiö hann eftir regn
eða döggvota nótt! Silfurtærir
regn- og daggardropar sitja oft
lengi á blööum hans, en þau eru
vaxborin. I langvarandi vot-
viðrum þrýstist alloft afgangs-
vatn aö innan út um blööin og
sitja þá dropar úti fyrir endum
blaðstrengja á jöörum blaö-
anna. Gangiö á daggarmorgni
þangað sem maríustakkur vex.
Þá hanga kannski litlir tærir
dropar á röndum blaðsins og i
miðju stór silfurtær dropi. Það
er sannarlega fogur sjón og
sérkennileg.
Undafiflar bera gular blóm-
körfur likt og tún- og skarififill,
en eru auöþekktir frá þeim á
þvi, að blöðin eru heil. Undafifl-
ar eru mjög fjölbreytilegir að
stærð, blaö og blómkörfúfjölda
— og er heil fræöigrein aö
þekkja marga þeirra sundur.
Þeir vaxa viöa út um hagann.
Erusumirallstórvaxnir og hæfa
vel sem skrautjurtir i garði.
Verður e.t.v. vikið að þeim og
vallhumli siöar.
Fyrr á timum reyndu menn
mikið að búa til gull og kemur
mariustakkurinn þar viö sögu.
Gullgerðarmenn notuðu, ásamt
fjölmörgu ööru, jafnan hina
tæru dropa mariustakksins við
tilraunir sinar, þvi að þeir trúöu
þvi, að þeim fylgdi sérstakur
kraftur. Ekki tókst að gera gull,
en þekking á efnafræði jókst
verulega viö tilraunirnar.
Marfustakkur var helgaður
Mariu mey, eins og fleiri lækn-
inga- og gæðajurtir. „Gæða-
stakkur, græðirsár, gullþyrstir
á vit þin leita. Af þér drjúpa
daggartár, daglangt iþeim sólin
gljár, yfir hvelfist himinn hár,
heimavöllur englasveita”.
Maríustakkur i regni (júni 1976)