Tíminn - 13.08.1978, Blaðsíða 28

28
Sunnudagur 13. ágúst 1978
Anthon Mohr:
Árni og Berit
FERÐALOK
Ævintýraför um Kyrrahafið og Suður-Ameríku
tegund við Amason-
fljótið. Þetta voru i raun
og veru mikil auðæfi, og
i gleði sinni nefndu þeir
landið eftir brasiltrénu.
Þar af kemur nafnið
Brasilia”.
öðru hverju fóru þau
fram hjá smáþorpum
eða kauptúnum. Flest
þeirra voru svo falin i
frumskógunum, að þau
sáust ekki fyrr en komið
var alveg að þeim.
Daginn eftir að þau
stigu á skipsfjöl komu
þau að borginni Iquitos,
sem er stærsta borgin
við Amasonfljótið og
miðstöð allra sam-
gangna á þessu svæði,
en af þvi skipstjórinn
vildi komast sem lengst
á móti ferðafólkinu, þá
hætti hann sér lengra
upp eftir fljótinu en
venjulegt var á stórum
hafskipum.
Nú á timum er Iquitos
tiltölulega fámenn
frumskógaborg, sem
lifir að nokkru á fomri
frægð — minningum um
horfin auðæfi og fölnað
skraut. En árið 1915 var
borgin þekkt sem aðal
gúmm iverzl unarborgin
við Amason-fljótið.
Borgin, þar sem kaup-
sýslumennimir græddu
oft gifurlegar fjárhæðir
og töpuðu stundum al-
eigu sinni á skömmum
tima.
Evrópumenn kynntust
fyrst gúmmiefninu, er
þeir sáu Indiánana leika
sér með einskonar bolta
úr gúmmi. Lærðir trú-
boðar i Brasiliu skrifuðu
þannig heim til Evrópu i
byrjun 16. aldar:
„Indiánar gera sér
bolta úr efni, sem er allt
annað en við höfum
notað i þá. Þessir boltar
hoppa upp i loftið, ef
þeim er kastað til
jarðar.”
Seinna var það
sannað, að efnið i þessa
bolta fengu þeir úr trjá-
vökva úr tré, sem nú er
nefnt gúmmitré (hevea
brasiliensis), en nær þvi
þrjár aldir liðu áður en
menn lærðu almennt að
notfæra sér þetta efni.
Fyrstu tilraun, sem not
voru að, gerði enskur
efnafræðingur, sem bjó
til úr þvi strokleður.
Nokkru seinna fann
annar Englendingur upp
aðferð til að gera regn-
frakka vatnshelda með
þvi að „smyrja” þá að
innan með þessu efni.
Og siðar tókst Ameriku-
manni að nafni Good-
year að „herða”
(vulkanisera) gúmmi-
efnið og gera það hæft
til margskonar nota.
Gúmmiefnið varð
brátt eftirspurð
verslunarvara til allra
hluta nytsamt. — Þetta
sérkennilega efni, sem
Indiánar höfðu þekkt og
notað fyrir fund
Ameriku, varð um alda-
mótin siðustu eitt af
eftirsóttustu efnivörum
heims, sem barist var
um bæði leynt og ljóst,
likt og oliunámurnar
fyrr og nú. En mikill
aðstöðumunur var i
þessari baráttu. Oliu-
lindir þekktust viða um
heim, en gúmmitréð var
aðeins til i frumskógum
Brasiliu við Amason-
fljótið. Áður en baráttan
um gúmmítréð hófst,
höfðu þessir frumskógar
verið svo litils virtir, að
varla þótti svara
kostnaði að slá eign
sinni á þessi landssvæði,
eða leggja i þá fyrirhöfn
að mæla landið upp. Nú
urðu þessir frumskógar
eftirsótt land, sem
Suður-Amerikurikin:
Brasilia, Perú og Equa-
dor vildu öll ná undir
sig.
Loftslagið i þessum
frumskógum reyndist
strax svo banvænt hvlt-
um mönnum, að engin
leið var að hvítir menn
stunduðu þar vinnu. En
hvitu mennirnir áttu
bæði vopn og peninga
Hvitu mennimir urðu
þvi að fá Indiánana til að
vinna þarna. Varð að
beita til þess bæði þving-
unum, brögðum og gyll-
ingum, að fá þá til að
vinna i frumskógunum.
Var vinnan fólgin i þvi
að „tappa” þennan dýr-
mæta vökva af trjánum.
Þessir innfæddu menn
þoldu loftslagið litlu
betur, og féllu þeir i val-
inn hrönnum saman
fyrir slöngum, villidýr-
um og sjúkdómum, en
þó ekki fyrr en þeir
höfðu safnað nokkrum
litrum af þessum
mjólkurlita vökva, sem
var gullsigildi, er hann
komst á markaðinn i
frumskóga-borgunum:
Manaso, Iquitos og öðr-
um borgum við fljótið
mikla.
En auðæfi og skraut
borganna við Ama-
son-fljótið urðu skamm-
vinn. Hin mikla eftir-
spurn eftir hrágúmmi og
hið gifurlega háa verð
varð til þess, að margir
vildu reyna að rækta
þessa trjátegund. Stjórn
Brasiliu bannaði með
öllu útflutning trjáfræa
af þessu tré og lagði við
þunga hegningu, en þó
tókst ungum enskum
grasafræðingi, er
nefndist Henry Wixk-
ham, að smygla út
nokkrum fræjum og
gróðursetja þau I trjá-
garði I nágrenni
Lundúnaborgar. Þau
lifðu, og tréin náðu
fullum þroska og voru
þá fræ af þeim trjám
flutt til Malakkaskagans
og Ceylon, og þrifust þau
ágætlega. Var þá hafin
trjárækt i stórum stil á
báðum þessum stöðum.
Árið 1915, þegar Árni og
Berit sigldu eftir Ama-
sonfljótinu, var gúmmi-
framleiðslan I nýlendum
Breta i Astur-Indlandi
og Ceylon, orðin eins
mikil og i Brasiliu, og nú
á dögum eru varla 2 pró-
sent af heildarfram-
leiðslunni af hrágúmmi
framleitt við Ama-
son-fljótið, og liklega
verða þessir frum-
skógar aldrei nýttir til
fulls úr þessu. Frum-
skógarnir við Ama-
son-fljótið eru mann-
kyninu i raun og veru of-
viða. Loftslagið er ban-
vænt og gróðurmagn
skógarins svo mikið, að
hvorki er hægt að ryðja
þá eða grisja. Margar
tilraunir hafa verið
gerðar til þess að ryðja
skógi og rækta land á
þessum slóðum, en yfir-
leitt hafa þessar til-
raunir mistekist en
kostað ærna peninga og
hræðilegt strit og þján-
ingar. Hér og þar við
fljótið má sjá leifar af
þorpum og borgum,
sem fallið hafa i auðn.
Þar sjást rústir af verk-
smiðjum, kirkjum og
skólum, sem frum-
skógurinn hefur gleypt
aftur og mennirnir orðið
að yfirgefa.
Hinar sterku rætur
skógarins hafa smeygt
sér undir múrveggina
og skýla nú verksmiðju-
reykháfum og kirkju-
turnum og lauf skógar-
ins falla á hálfhrunin
þök húsanna.
Þessir rakaþrungnu
gróðurriku frumskógar
við Amason-fljótið eru
enn strjálbýlasta byggð
veraldar og mun verða
svo lengi. Hér mætir
mönnunum það mikla
vandamál, að gróður-
magn skóganna eyði-
leggur lifsmöguleika
mannsins.
í frumskógunum við
Amason-fljótið býr nú
0.3 menn á hverjum fer-
kilómeter (þ.e. einn
maður á rösklega 3
ferkm.) en i Danmörku
búa að meðaltali 90
menn á ferkm. (Á Is-
landi um 1.5 menn á
hverjum ferkm.)
Um allt þetta fræddust
þau Árni og Berit á leið
sinni niður Amasonfljót-
ið en lifinu i Iquitos
kynntust þau litið eitt þá
fáu klukkutima, sem
skemmtiskipið Sun-
beam lá þar i höfninni.
Samkeppnin i gúmmi-
framleiðslunni var þá
mjög hörð, en ennþá
framleiddi þó Brasilia
helminginn af hrá-
gúmmi heimsins, en all-
ir kaupsýslumenn sáu
að hverju stefndi, að
Brasilia yrði undir i
samkeppninni, og hög-
uðu sér eftir þvi. Það
var auðséð á öllu, að
borgin stóð á tfmamót-
um afturfarar. Stóru
vörugeymslurnar og
skrautlegu krambúðirn-
ar voru sumar lokaðar.
Sýningargluggarnir
voru tómir. Eigendumir
reyndu að koma eignum
sinum i peninga. Sumir
fluttu starfsemi sina til
Comombo eða Singa-
pore, hinna upprennandi
borga i Austurlöndum,
þar sem gúmmifram-
leiðslan óx með hverjum
degi, sem leið.
Það er ömurlegt að
skoða borgir, sem bera
slik hrörnunarmerki.
íburðarmiklar götur
voru hálfgerðar. Grunn-
ar að skrautlegum hús-
um stóðu hálfgerðir, en
efni til húsanna, svo sem
baðker, þvottaskálar og
ýmis annar dýr varning-
ur lá þar á við og dreif.
Varla liðu nema nokkur
ár þar til frumskógurinn
hefði gleypt aftur þá
borgarhluta sem menn-
imir höfðu yfirgefið.
Ekki var það betra
með skipastóíinn. Mikill
hluti hans lá bundinn i
skipakviunum og alltaf
bættist i þann hóp.
Þannig missti borgin af
samgöngum við um-
heiminn, þvi að hér voru
hvorki járnbrautir né
þjóðvegir. Allar leiðir að
og frá lágu um stórfljót-
ið, en á þeim leiðum
fækkaði skipunum dag-
lega.
Eins og oft áður notaði
Berit nú timann til
bréfaskrifta. Hún skrif-
aði Alexej langt og mik-
ið bréf. Hún sagði hon-
um frá öllu þvi helsta,
sem á dagana hafði drif-
ið siðan hún skrifaði sið-
ast, en það var i Cuzco.
Þetta var þvi margra
arka bréf. Skipstjórinn
lofaði að leggja það i
póst i næstu höfn, sem
þau kæmu á.
4.
Eftir viku siglingu
niður Amasonfljótið
komu þau loks til borg-
arinnar Belem, sem
liggur við fljótsmynnið,
og þaðan var haldið út á
Atlantshafið, og þótti
ferðafólkinu hressing að
svalköldum ágjöfum út-
hafsins, eftir molluhita
frumskóganna.
Árni stóð á stjórnpalli
og svalg hið svala sjóloft
og fylgdist með öllu, er
snerti stjórn skipsins.
Skipaleiðin út af
mynni Amasonfljótsins
er mjög varhugaverð
vegna straumskipta i
sjónum. Stöðugt varð
skipstjórinn að athuga
siglingakortin og gera
nýjar mælingar. Um
kvöldið fór skipið fyrir
oddann á eyjunni Mara-
jo. Þá sýndu mælingarn-