Fréttablaðið - 03.11.2006, Blaðsíða 63

Það hefur komið í hlut okkar nútímamanna að taka virkan
þátt í sjúkdómavæðingunni. Skil-
in á milli sjúkleika og heilbrigði
eru sífellt að verða óljósari, og
er sá maður orðinn vandfundinn
sem alheilbrigður er, nema hann
sé þá nýfæddur. Sá er siðurinn
orðinn hjá lærðum sem leikum
að taka virkan þátt í sjúkdóma-
greiningum. Þannig sjúkdóms-
greinum við einkum fólk sem
okkur líkar illa eða fólk sem við
þurfum að hafna eða sniðganga á
einhvern hátt. Hlutverk sjúkdóms-
greininga hefur því fengið á sig
nokkurn siðferðislegan blæ, og
vísar til hins neikvæða eða hins
lægra og verra eðli sem í mann-
skepnunni býr. Ef nokkur ögrar
okkur í starfi eða leik, er ófyrir-
leitinn á einhvern hátt, höfum
við ríka þörf fyrir að útskýra
ósköpin, og gerum það gjarnan
með sjúkdómsgreiningum. Við
þekkjum það hjá börnunum og
ungmennunum, því ef þau vilja
segja eitthvað hræðilegt við
félaga sína, segja þau gjarnan;
„þú ert vangefinn, þroskaheftur,
spastískur, geðveikur,“ og svo
mætti lengi telja. En börn eru
börn af því að þau skortir þroska,
og ætla mætti að fullorðið fólk
hagaði sér ekki eins og þeir sem
minni þroska hafa. Fullorðið
fólk; atvinnurekendur, undir-
menn, heilbrigðir sem og sjúkir,
haga sér, þótt undarlega megi
virðast, ósköp svipað eins og
börnin gera og ungmennin. Við
segjum ekki lengur að einhver sé
fífl og heimskingi, heldur að
hann sé þunglyndur, karakter-
truflaður, siðblindur, alkóhólisti,
meðvirkur eða geðveikur. Senni-
lega er ástæðan fyrir þessu sú að
hitt þykir óheflað og barnalegt
að kalla fólk úti í bæ heimskingja
og fífl. En þegar allt er á botninn
hvolft þykir mér þó meira vit í
því, en að setja bresti annarra
inn í sjúkdómsskilninginn. Sjúk-
dómshugtakið er gert til að efla
samkennd og skilning á meðal
fólks, og ef það er notað í öðrum
tilgangi, hvort sem er af lærðum
eða leikum, er það að mínu viti
misnotað, og hluti af sjúkdóma-
væðingunni.
Orðin heimskingi og fífl eru
góð og gild hugtök sem eiga sér
langa sögu. Rekja má merkingu
þessara orða óralangt aftur í tím-
ann, í gegnum viskubókmenntir
kristni og gyðingdóms, sem og í
spekiritum Austur-
landa, og þó víðar væri
leitað. Hér áður og
fyrr, einkum í hinum
helleníska heimi, var
talið að bústaður hugs-
unarinnar væri í hjart-
anu, og tilfinningarnar
væru í maganum, og
skynfærin í höfðinu.
Eftir að raunhyggju-
menn upplýsingarinnar
uppgötvuðu heilann og
undur hans, flissa menn nú yfir
þessum skilningi fornmanna og
líta svo á að aðsetur hugsana sé
í heilanum, og jafnvel tilfinn-
inganna einnig. Ég held þó að
raunvísindamenn hafi nú upp-
skrúfast í anatómíunni og um
hvimleiðan misskilning sé hjá
þeim að ræða. Ástæðan
fyrir þessum misskiln-
ingi raunhyggjumanna
tel ég vera þá, að hér
áður fyrr hugsuðu menn
með hjartanu, en ekki
með rassinum eins og
nú tíðkast. David Hume,
heimspekingur, sagði
eitt sinn að skynsemin
væri ambátt ástríðanna,
og finnst mér það gáfu-
legt. Því skynsemi
okkar og dómgreind hefur meira
með tilfinningaástand okkar að
gera en abstrakt rökvísi. Reyndar
er ekkert til að mínu viti sem
heitir skynsemi eða rökvísi sem
óháð er tilfinningum og ástríð-
um.
Orðin fífl og heimskingi fólu
þá merkingu í sér að viðkom-
andi hafði ekki dómgreind til að
breyta rétt og siðlega gagnvart
sjálfum sér og náunga sínum.
Þetta vísaði til gæða hjartans og
hæfileika einstaklingsins til
samkenndar með öðrum. Þeir
sem ekki höfðu þessi gæði voru
kallaðir fífl og heimskingjar.
Nú er ég ekki maður sem vill
hvetja fólk til að ala á reiði eða
gremju, en er það ekki heil-
brigðara að taka upp notkun á
þessum hugtökum í stað þess að
sverta orðstír þeirra sem raun-
verulega sjúkir eru með því að
hengja á þá breyskleika sem
annars myndu flokkast sem
heimska eða flónska.
Geðlæknar hafa krotað hjá
sér handbók þar sem allar hugs-
anlegar geðgreiningar er að
finna og heitir DSM IV. Ég veit
ekki hver lausnin við sjúkdóma-
væðingunni er, en ég varpa
þeirri vangaveltu fram, í gríni
og alvöru, hvort mál væri að
setja í næstu útgáfu, DSM V,
hugtökin fífl og heimskingi. Að
minnsta kosti þykir mér það
heilbrigðara og eðlilegra en að
láta þessa sjúkdómavæðingu
rísa til höfuðs á fólki, þannig að
orðstír sjúkra skaðist, og úr
verði einhvers konar heilbrigðis-
fasismi, þar sem hinir réttlátu,
farsælu og góðu eru heilbrigðir,
og hinir vondu og vesælu eru
sjúkir.
Höfundur er guðfræðingur og
áfengisráðgjafi.
Fífl og heimskingi
Allt um allt
sem skiptir
máli í Reykjavík
550 5000
AUGLÝSINGASÍMI