Fréttablaðið - 20.07.2008, Blaðsíða 16

SUNNUDAGUR 20. júlí 2008 16
Downham dreymdi um að verða kvikmyndastjarna þegar hún var lítil og
lærði leiklist.
Downham er 44 ára gömul og býr í London ásamt tveimur sonum sínum,
13 og 8 ára.
Þótt Downham sé einstæð móðir ákvað hún að hætta að vinna þegar
yngri sonurinn fæddist. Til að fá útrás fyrir sköpunargleðina byrjaði hún
að skrifa. Mæðginin bjuggu við kröpp kjör en í dag þurfa þau ekki að hafa
áhyggjur af peningum þar sem bókin hefur selst í bílförum.
Sumir hafa líkt Downham við J. K. Rowling, sem einnig var auralítil ein-
stæð móðir þegar hún hóf að skrifa og sló svo í gegn með sína fyrstu bók.
Ef Downham ætti að búa til sinn eigin „áður en ég dey“-lista myndi hún
byrja á að koma sér upp matjurtargarðinum sem hana hefur alltaf dreymt
um. Síðan myndi hún láta undan suði barnanna og gefa þeim kanínu. Á
listanum væru einnig atriði eins og að sigrast á flughræðslunni og geta
þannig ferðast óttalaus um heiminn og síðast en ekki síst að segja fólkinu
sem hún elskar allt þetta mikilvæga sem maður kemur sér aldrei til að
segja.
➜ JENNY DOWNHAM Í HNOTSKURN
B
ókin Áður en ég dey
segir sögu hinnar sex-
tán ára gömlu Tessu.
Hún býr með föður
sínum og yngri bróður
og finnst gaman að hitta bestu vin-
konu sína. Hún er því að flestu leyti
venjuleg unglingsstúlka, fyrir utan
það að hún er dauðvona af völdum
hvítblæðis. Hún útbýr lista með
því sem hana langar til að upplifa
áður en hún deyr og er fyrsta for-
gangsatriðið það að sofa hjá strák.
Áður en ég dey er fyrsta skáld-
saga höfundarins Jenny Downham.
Bókin kom út á síðasta ári í Bret-
landi og vakti strax mikla athygli,
fékk frábæra dóma og sópaði að
sér verðlaunum. Rétturinn að bók-
inni hefur verið seldur til ríflega
tuttugu landa og því sér ekki enn
fyrir sigurgöngu þessarar ljúfsáru
sögu.
Nýtti reynsluna úr leikhúsinu
Downham starfaði sem leikari áður
en hún sneri sér að skriftum. Þegar
hún eignaðist annað barn sitt fór
henni að finnast sem rótlaust líf
leikarans hentaði sér ekki lengur
og því ákvað hún að láta gamlan
draum um að skrifa skáldsögu ræt-
ast. Hún viðurkennir þó fúslega að
aðferðir úr leiklistinni hafi nýst
sér vel við skriftirnar.
„Sagan breyttist talsvert á
meðan á skriftarferlinu stóð. Til að
mynda vissi ég ekki í fyrstu að
Tessa væri dauðvona, heldur lagði
ég upp með að skrifa sögu um vin-
konur sem væru afskaplega ólíkar
persónur. Ég tók mér góðan tíma í
að skapa þessar persónur og glós-
aði samviskusamlega allt sem mér
datt í hug varðandi þær, til dæmis
uppáhalds matinn þeirra, vonir
þeirra og drauma. Þetta er svipuð
tækni og ég beiti þegar ég er að
fara að leika persónu á sviði og hún
hjálpar mér við að kynnast persón-
unni betur. Fljótlega varð mér ljóst
að önnur stúlknanna, Tessa, væri
veik. Ég vissi að ef ég gerði hana
dauðvona myndi það umturna sög-
unni gersamlega og gera mér erfitt
fyrir með að viðhalda spennu þar
sem að ljóst er frá upphafi að aðal-
söguhetjan deyr í lokin. Ég ákvað
þó að fara þessa leið og því var ein
helsta áskorun mín við skriftirnar
sú að gera söguna áhugaverða þrátt
fyrir augljósan endinn. Með því að
láta Tessu útbúa listann tókst mér
að skapa spennu í kring um það
hvort henni tekst að framkvæma
allt á listanum eða ekki.“
Downham kveðst hafa safnað
miklu efni á meðan á skriftum bók-
arinnar stóð og að aðeins lítill hluti
þess hafi að lokum endað í sögunni.
Meðal annars hélt hún dagbók fyrir
hönd Tessu og kom sér þannig til
þess að sjá heiminn með augum
hennar. „Tessa las blöðin og fylgd-
ist með fréttum og sagði sína skoð-
un á Bretlandi samtímans í dag-
bókinni sinni. Lítið sem ekkert af
þessum dagbókarvangaveltum
hennar enduðu þó í sjálfri skáld-
sögunni, en þannig vinn ég bara.
Skriftarferlið sjálft var svo afskap-
lega strangt; ég skrifaði og endur-
skrifaði hvern kafla í bókinni oft
og ritskoðaði sjálfa mig harkalega.
Fyrir hver 40.000 orð sem ég skrif-
aði hélt ég kannski eftir 2000
orðum. En eftir tvö og hálft ár var
bókin tilbúin.“
Saga um venjulegt fólk
Sem fyrr segir hefur bókin hlotið
nær einróma lof gagnrýnenda bæði
í Bretlandi og víðar, þó svo að
sumir þeirra hafi reyndar orð á því
að Downham leiki sér meðvitað og
óvægið með tilfinningar lesenda
sinna. Persónusköpun Downham
þykir einstaklega vel heppnuð,
ljóslifandi og raunsæ. Ljóst er að
nálgun leikarans Downham við
persónur bókarinnar hefur sitt að
segja varðandi útkomuna, en jafn-
framt segir Downham það hafa
skipt sig miklu máli að hafa bókina
sem raunsæjasta og gæta þess að
persónurnar bregðist ávallt við
sem ósköp venjulegt fólk sem
lendir í óvenjulegum aðstæðum.
„Ég sá Tessu alltaf fyrir mér sem
dæmigerða unglingsstúlku sem
gengur í skóla, á vini og óþolandi
lítinn bróður. En ég vissi líka að
hún byggi yfir ýmsum eiginleikum
sem gerðu henni kleift að takast á
við sjúkdóminn; þolinmæði,
ákveðni, frekju og íhygli. Þótt ótrú-
legt megi virðast fær hún ýmislegt
jákvætt út úr veikindum sínum.
Hún kemst nær fjölskyldu sinni og
uppgötvar eigin hæfileika til þess
að elska og finna til samkenndar.
Veikindin neyða hana til þess að
einbeita sér að því sem raunveru-
lega skiptir hana máli í lífinu og
má því segja að veikindi dragi að
vissu leyti það besta fram í henni.
Ég hafði einnig ákveðna skoðun
varðandi það hvernig nánustu
aðstandendur hennar ættu að
bregðast við veikindunum. Ég vildi
að fjölskyldan væri klofin í byrjun
og að veikindin yrðu áhrifavaldur
sem skapaði samstöðu á milli
þeirra, þó svo að hver takist á við
þetta áfall á sinn hátt. Faðir Tessu
er til að mynda í afneitun þar sem
hann getur ekki horfst í augu við
staðreyndirnar og heldur í staðinn
örvæntingartaki í vonina um lækn-
ingu. Bróðir hennar er aftur á móti
eins konar sannleiksvera; hann
þorir að tala um hvernig lífið verð-
ur eftir að Tessa fellur frá og er
stundum óvæginn í skoðunum
sínum, en líka hlýr og fyndinn.“
Viðhorfið til dauðans orðið firrt
Downham er mjög nákvæmur höf-
undur sem lætur ekki svo mikið
sem minnsta smáatriði fram hjá
sér fara. Það skýtur því eilítið
skökku við að hún ákvað, snemma
á ritferlinu, að taka ekki viðtöl við
hvítblæðissjúklinga til þess að
kynnast upplifun þeirra af því að
lifa með banvænan sjúkdóm þar
sem hún óttaðist að enda á að miðla
sögum þeirra fremur en sögu
Tessu. „Upplifun Tessu af sjúk-
dómnum og dauðastríðinu er alger-
lega sprottin úr mínum eigin hug-
arheimi; ég hef persónulega enga
reynslu af því að umgangast dauð-
vona fólk. En ég las heilmikið af
bókum sem fjalla um málefnið,
bæði fræðibækur og eins skáldsög-
ur og ljóð. Til að mynda veitti bók
Susan Sontag „Illness as a
Metaphor“ mér mikinn innblástur.
Ég fékk svo leiðsögn við tæknilega
hlið, ef svo mætti að orði komast,
sjúkdómsins frá tveimur hjúkrunar-
konum sem hafa unnið við umönn-
un unglinga með hvítblæði. Mér
þótti þó afar mikilvægt að vera
ekki of upptekin af þessari tækni-
legu, læknisfræðilegu hlið málsins
þar sem sagan átti aldrei að fjalla
mikið um sjúkdóminn sem slíkan,
heldur fremur vakninguna sem á
sér stað innra með Tessu í kjölfar
hans.“
Í hugum flestra eiga æska og
dauði litla sem enga samleið, en
Downham teflir þessum ólíku fyrir-
bærum þó saman í sögu Tessu og
átti á tíðum í nokkrum erfiðleikum
með að finna veg á milli þeirra.
Hún telur að fólk í vestrænum
samfélögum hafi fjarlægst dauð-
ann og geti því ekki tekist á við
hann þegar hann knýr dyra í nán-
asta umhverfi þeirra. „Þegar ég
starfaði sem leikari lék ég í sýn-
ingu sem tókst á við dauðann og
sorgina. Það var ekki hlaupið að
því að finna leikhús sem kærðu sig
um að setja verkið upp þar sem að
flest þeirra vildu laða að áhorfend-
ur með gleðileikjum. Þetta þykir
mér einkennilegt viðhorf þar sem
að maður getur varla notið lífsins
til fulls ef maður neitar að horfast í
augun við endalok þess. Vestræn
samfélög eru orðin afar firrt þegar
kemur að dauðanum; látnir ástvinir
hverfa strax í hendurnar á útfarar-
stofum og því þurfum við ekki að
takast á við áþreifanlega hlið dauð-
ans. Það er þó ekki svo langt síðan
fólk annaðist sjálft jarðneskar leif-
ar ástvina og öðlaðist þannig vissa
tengingu við dauðann, en við virð-
umst einfaldlega ekki geta tekist á
við þetta lengur. Ég var afar með-
vituð um þessa firringu þegar ég
byrjaði að skrifa bókina. Lífið
þjappast saman og verður bragð-
meira þegar einhvers konar landa-
mæri umlykja það og dauðinn er
náttúrulega endanlegu landa mærin
í lífi okkar allra. Þegar maður
getur ekki horft til framtíðar verð-
ur maður að lifa í núinu og þegar
maður gerir það verður hvers-
dagurinn skyndilega heillandi. Ég
var því að vona að með því að fjalla
svo náið um dauðann myndi ég
geta fjallað um lífið sjálft. Tessa
er unglingur og hefur því sterk-
an vilja og löngun til að lifa lífinu
til fulls, enda er svo margt sem
hún á enn óreynt. Lífsvilji henn-
ar og óumflýjanleiki dauðans
mynda þannig jafnvægi í sög-
unni. Tessu tekst að lifa í núinu
sem er hæfileiki sem fæstum er
gefinn; flest upplifum við sára-
fáar stundir í lífinu þar sem við
erum algerlega upptekin af stað
og stund og gleymum öllu öðru.
Þetta á sér þó stað við fæðingar,
dauða eða aðrar stundir þar sem
við upplifum tilfinningar á borð
við sorg eða ást á svo sterkan hátt
að við gleymum öllu öðru og leyf-
um okkur að brjóta reglurnar. Bók-
inni er þó ekki ætlað að hvetja fólk
til að lifa lífinu í eilífu núi, enda
væri það einfaldlega ekki hægt.
Aftur á móti má benda á að maður
þarf ekki að vera dauðvona til þess
að semja sinn eigin „áður en ég
dey“-lista.“
Viðbrögðin komu á óvart
Skáldsagan er fyrsta útgefna bók
höfundar og hefur farið sannkall-
aða sigurför um heiminn. Við-
brögðin við bókinni hafa komið
Downham í opna skjöldu, enda
lagði hún aðeins upp með að reyna
að fá bókina gefna út í litlu upplagi.
Velgengnin hefur þó tryggt stöðu
hennar sem rithöfundar og hún er
nú þegar búin að skrifa undir samn-
ing vegna útgáfu næstu skáldsögu
sinnar. „Þegar ég skrifaði bókina
vonaðist ég bara eftir því að ég
gæti fundið mér útgefanda og að
bókin kæmist í það minnsta á mark-
að. En aðstaða mín í dag er sannar-
lega uppfylling drauma minna og
mikil forréttindi; ég er útgefinn
höfundur með samning upp á aðra
bók. Fyrir aðeins ári síðan var ég
að leggja lokahönd á „Áður en ég
dey“ og var alveg óviss um hvernig
færi fyrir bókinni, en nú hefur hún
verið þýdd á fleiri en tuttugu
tungumál. Nýverið hóf ég svo að
vinna að næstu skáldsögu minni.
Ég veit staðsetningu sögunnar og
er búin að hugsa upp aðalpersón-
una, en ég er samt ekki alveg viss
hvert þetta mun allt saman leiða
mig. Mér þykir gaman að láta koma
mér á óvart og vil helst ekki vita of
mikið um söguna fyrirfram. Ég er
heppin að því leyti að ég hef mik-
inn sjálfsaga og get því setið við
skrifborðið mitt heilu dagana og
bara skrifað og skrifað, þó svo að
megnið af því sem ég skrifa endi
svo bara í ruslakörfunni. En ég
held áfram að vinna og finn þannig
þráðinn sem leiðir mig á endanum
að fullkláraðri sögunni.“
Landamæri í kring um lífið
Rithöfundurinn Jenny Downham sló í gegn í heimalandi sínu Bretlandi og víðar með fyrstu skáldsögu sinni, sem fjallar um
dauðvona unglingsstúlku sem reynir að láta drauma sína rætast. Bókin, sem kom nýverið út í íslenskri þýðingu Ísaks Harðar-
sonar, heitir Áður en ég dey og hefur slegið rækilega í gegn hjá íslenskum lesendum. Vigdís Þormóðsdóttir spjallaði við höfundinn.
JENNY DOWNHAM Fyrsta skáldsaga hennar, Áður en ég dey, hefur slegið í gegn í mörgum löndum. Hún vinnur nú að næstu bók
sinni. MYND/ROLF MARRIOTT
ÁÐUR EN ÉG DEY Hefur selst vel hér á
landi.
Bókinni er þó ekki ætlað að
hvetja fólk til að lifa lífinu í
eilífu núi, enda væri það ein-
faldlega ekki hægt. Aftur á
móti má benda á að maður þarf ekki að vera
dauðvona til þess að semja sinn eigin „áður
en ég dey“-lista.