Tíminn - 17.10.1992, Blaðsíða 5

Laugardagur 17. október 1992
Tíminn 5
I nöprum norðanvindum
Kristín Astgeirsdóttir skrifar
Það blæs ekki byrlega í íslensku þjóðfélagi
þessa dagana. í kjölfar aflasamdráttar, gárfest-
ingarævintýra, almenns samdráttar og efna-
hagsstefnu ríkisstjómarinnar íylgja gjaldþrot,
hallarekstur, niðurskurður og það sem er lang-
alvarlegast, atvinnuleysi fjölda landsmanna.
Okkur finnst staðan ískyggileg, ekki síst í ljósi
þeirra frétta sem borist hafa frá Færeyjum, en
eins og menn vita er margt líkt með skyldum.
Við megum þó ekki gleyma því hve óendan-
lega heppin við erum að byggja þetta land, þar
sem friður hefur ríkt um áriiundruð. Við eigum
vatn og næga orku og við getum framleitt stór-
an hluta þeirra matvæla sem við neytum. Við
gætum líka framleitt klæði og skæði ef á þyrfti
að halda. Við erum enn í hópi ríkustu þjóða
heims, þrátt fyrir samdráttinn. Við eigum mikl-
ar auðlindir í sjó, á landi og í fólki og framtíð
okkar er björt miðað við það sem flestar þjóðir
heims mega vænta. Okkur er hollt að horfa út í
veröldina og bera okkur saman við aðra.
Ógnir styrjaldarinnar
f síðustu viku kom ég heim frá fundi Evrópu-
ráðsins i Strassborg. Þar sitja þingmenn 27 að-
ildarríkja auk fúlltrúa nokkurra Austur-Evr-
ópuþjóða, sem þar eru gestir. Hlutverk ráðsins
er að fylgjast með og ræða ástand mála í Evr-
ópu.
Eitt kvöldið kom utanríkisráðherra Bosníu-
Herzegóvínu á fúnd nefndar þeirrar, sem fjallar
um málefni þeirra ríkja í Evrópu sem standa ut-
an Evrópuráðsins. Þeirri kvöldstund mun ég
seint gleyma. Þetta var ungur maður, fölur á
kinn, og bar með sér að hann hefði vart komist
úr fyrir hússins dyr mánuðum saman í sínu
hrjáða landi. Alvaran, sem skein út úr hverju
hans orði, var slík að fólk gekk háiflamað ÚL
Skilaboðin voru skýr. Serbneskar hersveitir eru
að fremja þjóðarmorð í Bosníu. Þeir drepa alla
sem þeir ná til. Túgir þúsunda karla og kvenna
eru í útrýmingarbúðum. Konum er nauðgað
markvisst til að gera þær bamshafandi, þannig
að þær fæði Serba. Patríarka grísku rétttrúnað-
arldrkjunnar í Serfbíu blöskraði svo framferði
landa sinna að hann flutti ákall til þeirra fyrir
svo sem hálfum mánuði í beinni útsendingu
sjónvarpsins i Belgrad. Þar sagði hann að búið
væri að drepa a.m.k. 100 þús. manns og nauðga
40 þús. konum í Bosníu-Herzegovínu. í skóg-
um Bosníu eru tugþúsundir manna á flótta,
hundeltir af serbneskum hersveitum. Rauði
krossinn spáir því að hátt í 400 þús. manns
muni deyja úr vosbúð í vetrarhörkunum, sem
framundan eru. Við getum ekki einu sinni var-
ið okkur, sagði utanríkisráðherrann. Vopnin
streyma til Serbanna, þrátt fyrir viðskiptabann-
ið en við faum ekkert Evrópa hefur yfirgefíð
okkur. Við þurfum hjálp. Alla þá hjálp sem
hægt er að veita. Við þurfum maL föL lyf, elds-
neyti og byggingarefni — strax. Af hveiju horf-
ið þið upp á stríðið í Bosníu aðgerðalaus? Er
það af því að við eigum hvorki olíu né kjam-
orkuvopn? Það er það eina sem virðist skipta
máli í alþjóðastjómmálum.
Og við hljótum að spyrja: Af hveiju tekst ekki
að stöðva þennan hrylling? Svarið virðist veræ
Gömul tengsl við Serba og ótti við að átökin
breiðist ÚL Hver vill senda unga syni sína út á
vígvöllinn? spurði Major, forsætisráðherra
Bretíands, nýlega, þótt Bretar hikuðu ekki við
að senda þá út í eyðimörkina við Persaflóa, en
þar er auðvitað olía. Samt er erfitt að skilja þessi
hrikalegu átök og ekki hægt að sætta sig við að
Evrópa skuli ekki ráða yfir aðferðum til að
koma á fríði í álfúnni.
Af kreppu og samdrætti
í Ijósi þeirra hörmunga, sem að ofan er IýsL
smækka vandamál okkar íslendinga, en það
breytir ekki því að þau eru okkur erfið, þau em
að hrekja fjölda kvenna, karla og bama út í áð-
ur óþekkta erfiðleika og skapa óþolandi órétt-
læti í þjóðfélaginu. Á þessum vanda þari að
finna Iausn. Spumingin er hver er lausnin og
er hennar að vænta meðan ríkisstjóm Davíðs
Oddssonar situr við stjómvöl?
Það er almennt viðurkennt að samdráttur ein-
kenni efnahagslífVesturlanda. Órói hefur verið
á gjaldeyrismörkuðum, verð á málmum er afar
lágt og vaxandi atvinnuleysi veldur auknum
pólítiskum óróa, jafrit í Bandaríkjunum sem í
Evrópu. Þeir, sem hlustuðu á fyrsta hluta kapp-
ræðna þeirra Clintons, Bush og Perots, hafa ef-
laust tekið eftir því hve mjög þeir beindu tali að
því hvemig skapa
mætti vinnu í
Bandaríkjunum.
Ég hef hvergi séð
neina haldbæra
skýringu á krepp-
unni, en það væri
fróðlegt að vita
hvort sá mikli
samdráttur, sem
orðið hefúr í
vopnasölu og
vopnaframleiðslu í heiminum, ásamt niður-
skurði tíl heija, á þar ekki nokkum hlut að
máli. Heimssamdrátturinn hefur auðvitað
áhrif hér, en þó valda okkar heimatílbúnu
vandamál, ásamt aflabrestínum, þar meim um.
Keynes kemur til sögu
Vesturlönd hafa oft gengið í gegnum sam-
dráttarskeið, þó aldrei verra en það sem varð
1929-1939, en því lauk er síðari heimsstyijöld-
in skall á. Þegar kreppan mikla hófst, vom
klassískar hagfræðikenningar í anda Adams
gamla Smith og lærisveina hans allsráðandi.
Hoover Bandaríkjaforseta var ráðlagt að gera
sem allra minnst af hálfú ríkisstjómarinnar; þó
skyldu skattar lækkaðir og dregið sem mest úr
umsvifúm ríkisins. Það áttí að létta á fyrirtækj-
unum, þannig að þau fæm aftur að fiárfesta. En
kreppan bara magnaðisL Menn áttuðu sig ekki
á þeirri keðjuverkun, sem fór af stað, og að
samdráttur í framkvæmdum ríkisins varð tíl að
senda snjóboltann á enn meiri hraða niður
hlíðina. Þá var það sem breski hagfræðingur-
inn Keynes kom fiam með sínar kenningar um
að ríkið ættí að beita sér fyrir aðgerðum á sam-
dráttartímum og jafrivel að borga mönnum fyr-
ir að moka upp úr skurðum og ofan í þá aftur,
svo að þeir hefðu einhveija peninga tíl að kaupa
fyrir. Síðan ættí ríkið að halda sig tíl hlés á
þenslutímum. Þessi kenning hefur verið í
heiðri höfð þar tíl á allra síðustu ámm, enda
gefist vel þar sem eftír henni hefur verið farið.
Með frjáíshyggjubylgjunni, sem náði hámarki
sínu á stjómartíma Reagans og Thatchers, vom
rykfallnar kenningar Adams Smith aftur
dregnar upp úr kistum. Nú skyldi hafin atlaga
að ört vaxandi afskiptum ríkisvaldsins af at-
vinnu- og efnahagslífi. Ríkiskerfið, sem dró tíl
sín alltof stóran hluta þjóðarauðsins að matí
frjálshyggjumanna, skyldi skorið niður. Lokað
skyldi fyrir allar sjálfrennandi bunur, hvort sem
þær lynnu í munn lækna, bænda eða annarra,
og gengið á hólm við velferðarkerfið, sem rekið
var fyrir skattpeninga sem veija máttí í annað,
enda elur það á ómennsku, að því er mér skilsL
Verstur af öllu var þó ríkishallinn, sem þeir Re-
agan og Bush ætluðu að beijast við, en hefúr
hvergi gengið, fremur en Don Kíkóta í slagnum
við vindmyllumar forðum daga.
Margt þarf að endurskoða
Því er auðvitað ekki að neita að ýmislegt höfðu
frjálshyggjumenn tíl síns máls. Það má færa
rök fyrir því að afskipti ríkisvaldsins af atvinnu-
lífinu hafi víða verið fúll mikil, svo sem hér á
landi þar sem fyrirtæki hafa treyst um of á að-
stoð ríkisvaldsins er illa árar. Þá er löngu tíma-
bært að endurskoða hlutverk ríkisins í þjón-
ustu og atvinnustarfsemi, sem byggist á for-
sendum sem löngu em fyrir bí. Ljóst er að
áherslur í heilbrigðis- og tryggingamálum, Ld.
á Norðurlöndum, hafa fætt af sér kerfi sem sí-
fellt vex og dreg-
ur tíl sín meira
fiármagn en við
verður ráðið,
enda þarfnast
það endurskoð-
unar, þannig að
það þjóni fyrst og
fremst þeim sem
þurfa á aðstoð
samfélagsins að
halda.
Það er sem sagt margt að skoða og endurmeta.
Ekki síst í Ijósi þess hve hugmyndir, sem mótað
hafa flesta stjómmálaflokka meira og minna—
um miðstýringu, ríkisafskipti og forræðis-
hyggju af ýmsu tagi — haía gefist illa, ef ekki
valdið beinlínis hörmungum heilla þjóða. Hinn
pólitíski hugmyndaheimur þarfriast nýsköpun-
ar, rétt eins og atvinnulífið. Vestræn samfélög
standa frammi fyrir því — hvað sem hver segir
um glæsta framtíð með hagvextí, stóriðju og
stórfengleik hinna miklu efnahagsbandalaga
— að taka mið af þeirri staðreynd að gengið
hefúr verið of langt á gæði jarðarinnar. Það
leiðir aftur af sér þörf tíl endurskipulagningar
og jöfriunar lífsgæða, sem enn á langt í land.
Farðu að framkvæma,
maður!
Eitt er þó alveg vísL Aðferðir og kenningar
frjálshyggjunnar, sem fyrst og fremst miðast
við hagsmuni atvinnulífsins í heimi frjálsrar
samkeppni, duga hvorki til að marka nýja
stefnu, sem felur í sér jafrivægi manns og nátt-
úru, né tíl að leysa vandamál á borð við þau,
sem við íslendingar eigum nú við að glíma. Því
hafa m.a. Bandaríkjamenn og Bretar fengið að
kynnasL Þrátt fyrir allar kenningamar og
nokkra ávinninga, er staðreyndin sú að hag-
fræðingar og atvinnurekendur í Bandaríkjun-
um hafa nú áttað sig á því að slagurinn við rík-
ishallann og niðurskurður ríkisútgjalda hefúr
orðið tíl þess að magna samdráttínn. Þeir segja
nú við Bush: Ekki meir, ekki meir, farðu að
framkvæma, maður! í Bretlandi hefúr bilið
milli ríkra og fátækra vaxið að mun, og var þó
ærið fyrir. Þar við bætist sívaxandi atvinnuleysi.
Frjálshyggja Margaretar Thatcher hefúr ekki
skilað breska þjóðarbúinu þeim árangri sem
boðaður var, og þolir greinilega illa slæma
daga.
Lærisveinar Margrétar
barónessu
En það er sama hvað á gengur í veröldinni og
hvað reynslan kennir mönnum. Við Lækjar-
torg og í Amarhváli sitja þeir menn, sem lært
hafa í skóla Margrétar barónessu (sem nú
skipuleggur aukna tóbaksnotkun í frístundum)
og trúa í blindni á hinar fomu kenningar, sem
smíðaðar voru á allt öðmm tímum, við allt aðr-
ar aðstæður. Fjármálaráðherrann gætí verið að
lesa upp úr ræðum Hoovers Bandaríkjaforseta
frá því um 1930, er hann flytur boðskap sinn.
Hann boðar að ríkið verði að draga saman segl-
in. Ríkishallinn skal kveðinn niður á leiftur-
hraða með miskunnarlausum niðurskurði, án
tíllits tíl þarfa, gæða eða þess hver fyrir honum
verður. Ekkert tíllit skal tekið til samdráttarins,
sem fyrir er, hvað þá erfiðleika heimilanna og
atvinnulífsins. Að mínum dómi er það ekki
ráðaleysi sem veldur því að ríkisstjómin grípur
ekki tíl aðgerða, sem komið geta einstökum
fyrirtækjum eða atvinnulífinu almennt tíl
hjálpar. Það er ekki hugmyndaskortur, sem
veldur því að ekki er ráðist í framkvæmdir, sem
skapað gætu konum og körlum vinnu. feð er
ekki bara vegna ríkishallans sem hver árásin á
fætur annarri er gerð á skólakerfið og heil-
brigðiskeifið með niðurskurðarhnffinn að
vopni. Þar liggur að baki ákveðin hugmynda-
fiæði, nefriilega sú stefria sem ég lýstí hér að of-
an, stefria óheftrar frjálshyggju og einkavæð-
ingar. Þama er á ferð sannfering um að þeir lifi
sem spjari sig útí á markaðnum, hinir verða að
deyja drottni sínum. Þeir trúa því að svokallað-
ar almennar aðgerðir (sem reyndar bólar ekk-
ert á) og það að ríkið dragi úr umsvifum skapi
svigrúm tíl hagvaxtar og bættra lífskjara.
Áfram á sömu braut
Gallinn er bara sá að á samdráttartímum virk-
ar kenningin ekki, ef hún gildir þá nokkum
tíma. Með aðgerðum sínum og aðgerðaleysi er
ríkisstjómin að magna samdráttínn og ýta
undir keðjuverkun, sem getur reynst þjóðfélagi
okkar hættuleg. Við búum við viðkvæmt og
sveiflukennt efriahagslíf og það þarf enginn að
halda að hægt sé að beita hér óbreyttum aðferð-
um sem miðast við milljónamarkaði, þar sem
líf eða dauði eins eða fleiri fyrirtækja skiptír
litlu sem engu máli. Eins og dæmin sanna,
standa og falla heilu byggðarlögin hér á landi
með einu einasta sjávarútvegsfyrirtæki.
Á næstu mánuðum verður enn á ný tekist á
um stefriu ríkisstjómarinnar. Fjárlagafrum-
varpið ber með sér að hún ætlar sér að halda
áfram á sömu brauL enda verður ekki annað
skilið af orðum forsætisráðherra en að allt sé á
réttri leið. Sjáið bara verðbólguna, segir hann,
hún er nánast engin. Ég spyn Getur verið að
verðbólgan sé orðin óeðlilega lítíl? Sýnir hún
ekki að það er ekkert að gerast í efriahagslífinu?
Að mínum dómi stöndum við íslendingar nú
frammi fyrir mjög stórum spumingum um það
hvemig við ætíum og viljum reka þetta þjóðfé-
lag okkar og hveijir möguleikar okkar em. Fátt
bendir tíl þess að hagur þjóðarbúsins muni
vænkast á allra næstu ámm, ef spár fiskifræð-
inga ganga eftír. Það þarf enginn að halda að að-
ild að EES muni fera okkur þá björg í bú sem
dugar, en á það er nú bent sem hið nýja hjálp-
ræði þjóðarinnar. Því þurfúm við að takast á við
minni tekjur, sem hljóta að kalla á endurskipu-
lagningu ríkisbúskapar, atvinnulífs og einka-
neyslu. Þar er mikilvægast að mínum dómi að
við setjum okkur langtímamarkmið, vinnum
saman, leitum til starfsmanna ríkisstofriana og
annarra eftír tillögum um spamað og endur-
skipulagningu.
Horfumst í augu viö
veruleikann
Horfúmst í augu við að óhjákvæmilegt er að
gera upp þau fyrirtæki, sem hafa engan rekstr-
argrundvöll, og gefá öðrum tækiferi tíl að taka
upp þráðinn, þótt það kunni að reynast erfitt og
skapa tímabundið atvinnuleysi. Horfúmst í
augu við að hefðbundnar framleiðslugreinar
okkar, fiskveiðar, fiskvinnsla og landbúnaður,
kalla á mun minna vinnuafl en áður, nema eitt-
hvað nýtt komi til. Einhendum okkur í að nýta
alla þá möguleika, sem við eygjum tíl atvinnu-
sköpunar, og minnumst þess að við eigum auð-
lindir sem aðrir öfunda okkur af.
Það þýðir ekkert að horfa tíl stjómarráðsins í
von um úrbætur, eins og það er nú skipað, en
því fyrr sem hreinsað verður tíl á þeim bæ, því
betra. Það reynir á hvem og einn að leita leiða,
hver í sínu byggðarlagi. Möguleikamir eru
margir, hvort sem það er við framleiðslu á
prjónuðum Bárðdælingum, annarri ullar-
vinnslu, ferðaþjónustu eða nýjungum í fisk-
vinnslu, svo dæmi séu nefrid um framtak fólks
sem reynir að bjarga sér eitt sér eða í samvinnu.
Eitt verk verðum við þó að taka fram yfir öll
önnur, en það er að jafna lífckjörin í landinu.
Það er ólíðandi að samdrátturinn bitni aftur og
aftur á bamafólki, öldruðum, sjúkum og kon-
um sem eru að missa vinnuna í stómm stfl,
meðan aðrir lifa í vellystíngum praktuglega.
Þar reynir á okkur stjómmálamennina, en eins
og ég hef hér rakið blása nú þeir vindar, sem
hvísla með spum: Á ég að gæta bróður míns?
Þeir svara sér sjálfir í norðannæðingnum: Nei,
hver er sinnar gæfu smiður.