Tíminn - 17.10.1992, Blaðsíða 12

12 Tíminn
Laugardagur 17. október 1992
„ Háskólar okkar verða að
læra að starfa saman “
Veruleg gerjun hefur átt sér stað í íslensku skólakerfi síðustu árin. Æ
meiri kröfur eru gerðar um aukið og lengra nám og margir skólar hafa
komið upp kennslu á háskólastigi og eiga í vændum að kennsluefni
þeirra og kennsla verði löggilt sem háskólanám. Þetta hefur leitt til
þess að skipulagsmál íslenskra menntamála þarf að taka til talsverðr-
ar endurskoðunar, þar á meðal þá spurningu hvort umræddir skólar
skuli í framtíðinni teljast undirdeildir Háskóla íslands eða mynda
minni sjálfstæðar heildir, svo sem listaskólarnir. Um þessi efni fjallar
nú sérstök nefnd, Samstarfsnefnd háskólastigsins, og formaður
hennar er Sveinbjörn Björnsson háskólarektor. Við fórum fram á að
mega ræða við hann um ýmsar þær hugmyndir og álitamál, sem upp
hafa komið á þessum vettvangi. Sveinbjörn Björnsson varð vel við
þessari ósk og fer spjall okkar hér á eftir. í upphafi rakti hann núver-
andi stöðu skóla á háskólastigi í fáum orðum.
„Við ræðum um grunnskóla-, fram-
haldsskóla- og loks háskólastigið í ís-
lenska menntakerfmu. Þegar um há-
skólastigið var rætt, var löngum ein-
göngu átt við Háskóla íslands. En svo
hafa smám saman verið að koma til
sögunnar skólar sem teljast starfa á
háskólastigi, þótt það hafi ekki í öll-
um dæmum verið skilgreint með
lögum. En þrír skólar hafa um þessar
mundir þá sérstöðu að þeim hafa
verið sett lög, sem kveða á um að þeir
séu háskólar, og auk Háskóla íslands
eru þeir Kennaraháskólinn og hinn
nýstofnaði Háskóli á Akureyri. En
svo eru skólar, sem hafa heimild
ráðuneytis til að kenna efni á há-
skólastigi, og má þá nefna tölvuhá-
skóla Verslunarskóla íslands, Sam-
vinnuháskólann og Tækniskólann að
hluta. Hjá honum er það tæknifræð-
in og iðnrekstrarfræðin, en í heil-
brigðisgreinum meinatæknar og
röntgentæknar. Þá eru sumir skólar,
sem farnir eru að kenna efni sem há-
skólar, þótt þeir séu ekki komnir
með lög um að þeir séu háskólar. Þar
vil ég nefna listaskólana: Myndlista-
og handíðaskólann, Tónlistarskól-
ann í Reykjavík og Leiklistarskóla
ríkisins. Þessa þrjá er nú rætt um að
sameina í einn listaháskóla og ætl-
unin að hann verði í húsi Sláturfé-
lagsins, sem kunnugt er. Eru það
efstu stig þess, sem kennt er í Mynd-
lista- og handíðaskólanum og íon-
listarskólanum sem skoðað er sem
háskólanám, svo og leiklistarnámið.
En þessir skólar hafa einnig byrj-
endakennslu í listgreinunum með
höndum og spanna þannig allt sviðið
frá grunnskólastigi og upp úr. Þá eru
það Þroskaþjálfaskólinn og Fóstur-
skólinn. Þessi skólar gera nú kröfu
um stúdentspróf og eru með
kennsluefni, sem talið er á háskóla-
stigi. En réttinda sem háskólar njóta
þeir samt ekki enn, heldur eru þeir
kallaðir sérskólar. Loks eru tveir
skólar ótaldir, en þeir eru íþrótta-
kennaraskólinn og Bændaháskólinn
á Hvanneyri. í þeim síðarnefnda er
um bændanám að ræða framan af, en
að því loknu tekur við meira bóknám
og menn fara í Bændaháskólann.
Þetta eru þá alls tólf skólar.
Samstarfsnefnd há-
skólastigsins
Til er svokölluð Samstarfsnefnd há-
skólastigsins, sem mun hafa starfað í
allmörg ár og hefur rektor Háskóla
íslands verið formaður hennar lengst
af. Segja má að hér sé fyrst og fremst
um að ræða ráðgjafarnefnd fyrir
ráðuneytið um það hvernig allir
þessir skólar megi starfa sem best
saman. Frá því er ég tók sæti í nefnd-
inni í fyrrahaust höfum við einkum
leitast við að kynnast því hvað verið
er að gera í þessum skólum. Við höf-
um heimsótt skólana og jafnframt
eru vinnuhópar að störfum, sem
reyna að greiða úr örðugleikum sem
upp koma í samstarfi. í einum starfs-
hópnum höfum við rætt hvernig
skólarnir gætu nýtt sér sem best þau
tækifæri, sem nú eru að opnast í al-
þjóðasamskiptum. Hér við skólann
hefur starfað allsterk alþjóðaskrif-
stofa, en þar sem hinir skólarnir eru
minni hafa þeir ekki haft sambæri-
legt bolmagn til þess að sinna slíku.
Að alþjóðasamskiptum þarf að vinna
fólk, sem tileinkað hefur sér alla þá
skriffinnsku sem snertir Brussel og
einnig norrænt samstarf.
Sem dæmi um árangur af umræð-
um innan nefndarinnar vil ég nefna
nýlega tillögu til ráðuneytisins um
að sett veröi upp svonefnd Alþjóða-
skrifstofa háskólastigsins. Er lagt til
aö hún veröi til Inisa hér í I láskóla ís-
lands og sinni öllum skólum á há-
skólastigi. Hún á aö hjálpa þeim að
átta sig á hvaöa styrkir eru í boði, en
þeir eru einkum tvenns konar. Til
eru styrkir sem gera kleift aö senda
nemendur til annarra landa og láta
þá taka hluta af námi sínu þar og
Ijúka því síðan hér, um leið og er-
lendir stúdentar gætu sótt til íslands
hluta af námi er þeir lykju í heima-
landinu. Þá er um aö ræða styrki til
þess aö skiptast á kennurum og ef til
vill stjórnendum skóla. Þar er átt viö
að stjórnendur komi að öörum skól-
um í ár eöa svo, kynni sér vinnu-
brögð þar og geti hagnýtt sér þau við
eigin skólastofnanir aö því loknu.
Þá vil ég víkja aö þeim möguleikum,
sem eru aö skapast í því tilliti að viö
getum sótt um aö taka þátt í rann-
sóknarverkefnum, sem í gangi eru á
vegum Evrópubandalagsþjóðanna.
Ekki er þó enn búiö að koma því á
fastan grundvöll hvernig aö þeirri
vinnu verður staöiö, en hún jafnvel
enn umfangsmeiri en nemenda-
skiptastarfið. Vænta má að hér muni
ekki aðeins skólarnir eiga hlut að
máli, heldur dragist rannsóknastofn-
anirnar inn í þetta, svo og Rann-
sóknaráð og Vísindaráð.
Kennarar lánaðir
milli skóla
Annað, sem við höfum unnið að, er
að auka möguleika á að lána kennara
á milli skóla. Slíkur samningur er nú
kominn á milli Kennaraháskólans og
Háskóla íslands. Því getur kennari
við hverja deildanna, sem hér eru, og
til þess er fús farið og kennt hluta af
kennsluskyldu sinni við Kennarahá-
skólann. Eins geta menn frá Kenn-
araháskólanum komið hingað í Há-
skóla íslands og kennt hér. Þetta gef-
ur kost á samnýtingu á kennslukröft-
um, ekki síst þegar um fáa
einstaklinga er að ræða á tilteknu
þekkingarsviöi. Þá viljum við greiða
fyrir því að nemendur geti tekið
hluta af námi sínu við einhvern ann-
an skóla hér innanlands, og skólarn-
ir viðurkenni þar með hver annars
fræðslu, ef svo ber undir. Ég held því
fram að ef við getum viðurkennt
þekkingu, sem aflað er í öðrum lönd-
um, þá ætti ekki síður að vera hægt
að viðurkenna þekkingu sem aflað er
í nálægum bæjarhluta. En stundum
verður þaö þó erfiðara, því fyrir kem-
ur aö þaö sé líkt og persónur vilji
blandast inní málin. Þennan þrösk-
uld hjálpar alþjóölega samvinnan við
að yfirstíga, því menn sjá af henni að
þaö nær engri átt að menn geti ekki
unnið saman á sama svæði út af
gömlum krit einum saman.
En hér er að fleiru aö hyggja. Sam-
starf getur greiðlega tekist í milli
skóla sem báöir eru á háskólastiginu,
þar sem þeir eru með kennara sem
eru á svipuðum kjörum. En er kem-
ur að þeim skólum sem ekki eru
orðnir háskólar, þótt þeir eigi von
um þaö, kunna erfiðleikar að skap-
ast. Þeir hafa þá kennara sem eru á
kjörum framhaldsskólakennara, svo
að þegar vilji er til að skiptast á kenn-
urum milli þessara skólastiga spretta
upp álitamál. Vel má hugsa sér að
maður, sem hér er f prófessorsemb-
ætti. fari að kenna í skóla sem notar
launataxta framhaldsskólanna. Á
hann þá að fá framhaldsskólakenn-
aralaun eða teljast „heldri" kennari
og fá prófessorslaun fyrir aö kenna
sama efni og framhaldsskólakennari
gerði á undan honum? Þetta er at-
riði. sem ásamt fleiru er nauðsynlegt
að koma málum á hreinni grundvöll.
Ég vil og geta um að á næstunni
munum við ræða áfram fyrirhugaða
sameiningu listaskólanna í einn
listaháskóla og hvernig hann gæti
best tengst Kennaraháskólanum og
Háskóla íslands eða Háskólanum á
Akureyri. Allir eiga þessir skólar það
sameiginlegt að þeir mennta kenn-
ara og þar á meðal kennara fyrir list-
greinar. Kennaraháskólinn menntar
kennara fýrir grunnskóla og því að
nokkru leyti kennara í handíð og
myndlist. Þarna gæti hann átt sam-
vinnu við Myndlista- og handíðaskól-
ann, svo og Tónlistarskólann er að
tónlistarkennslu kemur. Enn er það
á umræðustigi hvort rétt sé að gera
hér úr eina heild og hitt hve stórar sé
skynsamlegt að heildirnar verði.
Verði skólar of stórir, fer svo á endan-
um að enginn ræður við að stýra
þeim.
Ein hugmyndin er sú að rétt kynni
að vera að sameina Kennaraháskól-
ann, íþróttakennaraskólann, Þroska-
þjálfaskólann og Fósturskólann, en
fóstrur eru að réttu lagi fyrstu kenn-
aramir. Á dögunum birtist grein eft-
ir Jónas Pálsson, fyrrverandi rektor
Kennaraháskólans, þar sem hann
reifaði það hvort ekki væri rétt að
gera einn uppeldisháskóla úr þessum
skólum. Vel er hugsanlegt að það
væri skynsamlegt, því hinar smærri
skólaeiningar verða jafnan óhag-
kvæmar í rekstri. En það breytir ekki
því, sem ég áður sagði, að ekki er
gott að skóli verði of stór. Ég er til
dæmis ekki viss um að það væri hag-
kvæm lausn að listaháskóli yrði að-
eins ein deild úr Háskóla íslands. Há-
skóli íslands er að vísu margir skólar
í eðli sínu, en uppbygging listahá-
skólans gæti orðið erfiðari ef hann
ætti að keppa við rótgrónar deildir
frekar en sækja sinn vöxt sem sjálf-
stæður skóli.
Stúdentspróf og kröf-
ur um gæði kennslu-
efnis
Ein helsta viðmiöunin til þessa um
það hvort skóli skuli teljast starfa á
háskólastigi hefur verið hvort hann
gerir stúdentspróf að inntökuskilyröi
við innritun nemenda eða ekki. En
vitanlega er það þó ekki jafnframt
sönnun þess að það nám, sem skal
bjóða, sé gilt háskólanám. Þar verður
að líta á þær kröfur sem gerðar eru.
Að vísu hefur það lengi verið umdeilt
hve langt nám skuli vera og hve háan
sess því skuli ætla í skólakerfinu. En
þróunin er sú að stöðugt er verið að
gera meiri og meiri kröfur um bók-
legan undirbúning áður en sjálft
starfsnámið hefst. Sem dæmi má
nefna að nú hefur hjúkrunarnámi
verið lyft upp á háskólastig. Gerðar
eru kröfur um fræðilegan hluta í
náminu, og úr hjúkrunarnámi á há-
skólastigi koma starfskraftar sem eru
aðrir en hjúkrunarkonur voru fyrr-
um. Nú sinna sjúkraliðar mörgum
þeim störfum sem fyrrum voru í
verkahring hjúkrunarkvenna, en
hjúkrunarfræðingarnir ganga að
ýmsum verkum sem læknar einir
fengust við. Svipað má segja um
kennaramenntunina. Áður fóru
menn í Kennaraskólann sextán ára
og luku prófi um tvítugt. Nú er kraf-
ist stúdentsmenntunar og fjögurra
ára viðbótarnáms. Loks sýnist mér aö
verslunarmenntunin sé að fara upp á
þetta stig. Enn höfum við Verslunar-
skólann, en hann skiptist í almennt
verslunarnám og í stúdentsnám, og
það er betri helmingurinn af nem-
endunum sem í stúdentsnámið fer.
Nú er stefnt að verslunarháskóla. Því
bendir margt til að verslunarnám,
sem lýkur við tvítugsaldur, muni
brátt ekki talið nægja til þess að
menn geti starfað sem verslunar-
menn.
Gæðakröfur innan
menntakerfisins
Ég held að um þessar mundir séu
allir að reyna að leita svara við því
hvernig við getum komið okkur á
réttan kjöl, þótt fleyið hallist
nokkuð núna í bili. Það fer eftir við-
horfum hvers og eins og því, sem
honum stendur næst, hverjar tillög-
ur hans til úrlausnar eru. Én það er
sannfæring flestra, sem vinna að
skólamálum, að ein besta leiðin sé að
veita sem flestum góða menntun og
þá í þeirri trú að sú menntun hjálpi
þeim að bjarga sér. Þannig þykir
skólamönnum það öfugsnúið ef þörf
gerist á að skerða skólastarfið, því til
lengdar teljum við að einmitt þetta
muni greiða okkur leið inn í sem
besta framtíð. Menn, sem vinna í
skólum, vona því að það takist að láta
hjólið fara að snúast á hinn veginn
og að hægt verði að fara að bæta
skólana og auka.
En um leið þarf að fara að auka gæði
skólastarfs meira en verið hefur. Hér
ráða tískusveiflur miklu, en að und-
anförnu hefur sú skoðun verið ríkj-
andi að skólinn skuli vera öllum op-
inn og að öllum skuli gefa tækifæri
til náms. Þetta er ágæt hugsjón í
sjálfu sér, en verður stundum á
kostnað þess hvaða kröfur við gerum
til nemendanna. Eins og er þykir því
mörgum að við höfum opnað marga
skóla of mikið. Menn þurfa að leggja
á sig við nám og ég hef þá trú að ekki
séu allir jafnir að eðlisfari. í skólun-
um er gert upp á milli manna og ekki
er öllum gefið það sama á prófi. Ég
held að það sé því eðlilegt að sumir
fái hærri einkunn og aðrir lægri og
þá ýmist vegna þess að þeir eiga auð-
veldara með námið eða vegna þess að
þeir hafa lagt harðara að sér. Skól-
arnir verða líka að leggja sig fram og
sjá um að gæði séu tryggð og að ár-
angurinn sýni það, en þessa er auð-
vitað krafist í störfum á hvaða sviði
sem er.
Nú ræða menn um þjóðarsókn í
gæðamálum. Þetta er áróðursherferð
sem er að byrja, og hún á sjálfsagt við
í fiskvinnslu og öllum iðnaði. En hún
á ekki síður við í skólum. Mér þykir
að enn sitji nokkuð í fólki sá tími
þegar fólk hafði ekki efni á að fara í
skóla og síðan það tímabil þegar að-
eins lítill hópur fékk að halda áfram,
en öðrum var vísað út til þess að
vinna. Eftirtektarvert er það til dæm-
is að foreldrar, sem gjarna vildu læra
sjálfir en fengu það ekki, vilja gjarna
kosta miklu til að börn þeirra fái að
læra hvað það sem hugur þeirra
stendur til. En þetta má ekki verða
til þess að skólarnir verði opnaðir svo
mjög að ekki séu uppfylltar þær kröf-
ur sem gera verður, að hvergi reyni á
fólk og að það syndi alls staðar í
gegn. Þá verða skólamir aðeins
geymslur, en nú heyrist að víða er-
lendis gerist það vegna hins langvar-
andi atvinnuleysis að farið sé að
„geyma“ fólk innan skólaveggjanna,
án þess að krefjast þess að það læri
þar neitt að marki.
Rætt við Sveinbjörn Björnsson
háskólarektor um störf Samstarfsnefndar
háskólastigsins