Tíminn - 17.10.1992, Blaðsíða 7

Laugardagur 17. október 1992
Tíminn 7
Björn situr hér á steini suður á
73. gráðu suðlægrar breiddar,
en sunnar hefur varla neinn
Islendingur komið.
Rætt við Björn
Erlingsson haf-
eðlisfræðing um
dvöl á sovéskri
rekísrannsókna-
stöð og hundrað
daga rannsókna-
ferð á Suður-
skautslandinu.
Friður mörgæsafiokkur spókar sig nærri vök á ísnum.
unum og tókst að koma því til
leiðar að ég fékk að heimsækja
sovéska rannsóknastöð á rekísn-
um norður af Alaska.
SP-31
Þessi stöð eða röð stöðva hafði
verið rekin frá árinu 1930 með
50-60 manna starfsliði og fóru
þar fram rannsóknir á hafi, hafís
og lofthjúp. Starfræksla fyrstu
stöðvanna, einkum milli 1930-
1940, var mikið afrek og mjög
áhættusamt fyrirtæki eins og
fjarskiptum og samgöngum var
þá háttað. Á um það bil tveggja og
hálfs árs fresti hafði stöðin verið
flutt til og endurreist á nýjum
rekísfláka. Var þessi hin 31 frá
upphafi og bar nafn samkvæmt
því — SP-31. Nýrri og stærri
stöð, SP-32, hafði þó verið tekin í
notkun en hún strandaði við
norður-Grænland og var lögð
niður. SP-31 hafði verið á reki í
tvö og hálft ár í Pólhafinu er hér
var komið sögu og var á vestur-
leið 120 mílur norður af Prudo
Bay í Alaska. Áður hafði hana
meðal annars rekið í ísnum norð-
ur af Síberíu.
Yfir stöðinni hafði hvflt hernað-
arleg leynd fram til þessa. Vonað-
ist ég tií að geta komið þarna upp
tækjum vegna rannsókna minna
er Sovétmenn síðan munu sjá um
að fylgjast með áfram. Slík lang-
tímarannsókn á þessum slóðum
sá ég að yrði mér og þeim rann-
sóknum sem ég vinn að mjög
gagnleg. Til ferðarinnar naut ég
stuðnings Norska vísindasjóðsins
og fleiri velviljaðra aðila í Noregi
og samstarfsaðila í Bandaríkjun-
um. Varð þessi litla tilraun mín
þarna tímamótamarkandi, þar
sem hún var fyrsta austur-vestur
samstarfsverkefnið á sovéskri
rekísstöð.
Kyrrstöðutímabil tók við á sviði
vísindasamvinnu gömlu risaveld-
anna er herforingabyltingin var
gerð í Moskvu haustið 1991 og þá
er Sovétríkin voru lögð niður um
sl. áramót.
En nú er að koma skriður á
samvinnu að nýju. Rússar veita
aðgang að hinum miklu og
merku gögnum sínum, sem varpa
Ijósi á fjölmarga þætti sem áður
voru óljósir, einkum á sviði lofts-
lagsfræði.
Antonovvélin sem flutti menn og
innar fyrir norðan Alaska.
hafa til umráða sjö stærri rann-
sóknaskip og fsbrjóta. Rannsókn-
ir þeirra hafa staðið um áratuga-
bil bæði á norðurheimskautinu
— Arcticu og á suðurheimskaut-
inu Antarcticu.
Er leiðin lá opin til samstarfs
fannst mér ganga hægt að koma
því af stað og gerðist ég óþolin-
móður. Ég sá að hér var mögu-
leiki á að mætast með auðveldu
móti með því að við færum að
hitta Rússana með tölvubúnað
okkar og mælitæki, en þeir
leggðu á móti skipakost og búnað
og mikla fagþekkingu og mann-
afla. Hóf ég því baráttu við skrif-
ræðiskerfið bæði í Noregi, Sovét-
ríkjunum og vestur í Bandaríkj-
vistir til sovésku rekfsstöðvar-
Samfélagið á rek-
ísnum
Ferð mín hófst með því að ég
flaug til Anchorage í aprfl 1991
og þaðan lá leiðin til Prudhoe Bay
þar sem mikil olíuvinnsla Banda-
ríkjamanna fer fram. Varð ég að
fara á „puttanum" út á ísinn.
Tókst mér að fá far með flugvél
frá Seattle, sem tekin hafði verið
á leigu vegna bandarísks skamm-
tímarannsóknaverkefnis sam-
starfsmanna minn við háskólann
í Washington. Flugu þeir með
mig út til sovésku stöðvarinnar
fyrir gjald sem rétt svaraði til eld-
neytiskostnaðar.
Flugmanninum gekk nokkuð
erfiðlega að finna stöðina á enda-
lausri íbreiðunni, en loks tókst
það þó. Er mig bar að stóð svo á
að verið var að skipta um fólk í
stöðinni og margir á heimleið eft-
ir árs dvöl í auðninni. Mannflutn-
ingar og vistaflutningar fóru
fram á stórum Antonov-flugvél-
um, en flugbrautin sem menn
hafa gert sér þarna lokast þó í maí
eða júní og verður ekki fær á ný
fyrr en í desember. Undraðist ég
hve góða og myndarlega flug-
braut Rússunum hafði tekist að
gera þarna við erfið skilyrði. Hún
er rennslétt og 1100 metra löng
og þarf að vonum mikið viðhald
vegna snjóa og ójöfnumyndana á
ísnum.
Þarna dvaldi ég í tvær vikur og
varð dvölin mér mjög eftirminni-
leg. Rússar tóku mér af mestu al-
úð, veittu mér alla aðstoð við
flutning á farangri og uppsetn-
ingu tækjabúnaðar mfns, en til-
raunin snerti rannsóknirnar
vegna íssprungumynstra og ég
hef áður getið um. Sovétmenn
höfðu sjálfir verið með skyldar
tilraunir í gangi, en nálgast verk-
efnið með alveg ólíkum hætti.
Margt kom mér nýstárlega fyrir
sjónir þarna og hvað vísindaiðk-
anirnar snerti þá sá ég að sá mun-
ur var á að við reynum að ná fram
bestu hugsanlegri aðferð við
lausn á hverju úrlausnarefni, en
Rússar reyna aftur á móti að nýta
þá aðstöðu og aðföng sem best er
fýrir hendi er. Varð ég þess var að
þeim fannst við Vesturlandamenn
gera okkur seka um mesta bruðl á
sumum sviðum. Þeir virtust líka
gera sér nokkuð ævintýralegar
hugmyndir um neyslusamfélag
Vesturlandabúans.
Kviðu heimkomunni
Viðhorf þeirra til breytinganna í
Sovétríkjunum fannst mér ann-
ars vera tvíþætt: Sumir voru von-
góðir og gerðu sér háar hug-
myndir um opnunarstefnuna og
voru stoltir af þjóð sinni og afrek-
um hennar. Þeir kviðu ekki fram-
tíðinni. En aðrir voru kvíðnir.
Þeir virtust uppgefnir á ástand-
inu og þjóðfélagi sínu. Það mátti
sjá það á göngulagi sumra af
mönnunum að þeir voru á heim-
leið eftir ársdvöl í stöðinni. Þeir
voru ekki léttir í spori, heldur
bognir og niðurlútir og kvíðinn
leyndi sér ekki vegna óvissu um
hvað við mundi taka eftir tryggt
og öruggt líf þarna á ísnum.
Rússunum fannst ár ekki langur
tími. „Ár er ekki lengi að líða,“
sagði einn af veðurfræðingunum
þarna við mig. Varð mér þá litið í
eigin barm, en eftir þriggja vikna
fjarveru var maður vanalega feg-
inn að komast heim. Þessi veður-
fræðingur kvaðst einnig mundu
sakna að komast ekki í gufubað
heima, sem var einn helsti „lúx-
usinn" þarna á ísnum. Gufubaðið
hafði smíðað gamall vélstjóri á
stöðinni. Vélstjóri þessi var að
ljúka sinni tólftu ársvertíð úti á
heimskautaísnum. Hann hafði
verið bæði á suður- og norður-
heimskautssvæðunum og naut
mikillar virðingar meðal sam-
starfsmanna sinna. Hann mátti
m.a. fá sér meira en aðrir af
ávöxtum þeim og grænmeti eftir
kvöldverðinn sem ég hafði fengið
að taka með mér af umframbirgð-
um amerískra félaga minna.
Þannig sá ég að matið á virðingu
manna var annað en hjá okkur,
þar sem mest er farið eftir stöð-
um og titlum.
Af SP-31 stöðinni er það að segja
að í júlí sl. brotnaði ísinn upp og
varð hún að yfirgefast með miklu
írafári. En Rússar hafa rekið aðra
rekísstöð í Weddelhafinu við suð-
urskautið og hefur tilrauninni
verið haldið áfram þar að frum-
kvæði og fýrir atbeina Rússanna.
Tilraunatæki mín björguðust og
eru nú starfrækt áfram þar suður
frá. En ekki bjargast allt þegar