Tíminn - 17.10.1992, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Laugardagur 17. október 1992
ÞEGAR rætt er um heimskautaslóðir
koma flestum fyrst í hug sögufrægir
leiðangrar könnuða og nöfn manna eins
og Amundsen og Scott, Nansen, Peary eða
Shackleton — og svo vitanlega Vilhjálmur Stef-
ánsson. En ísbreiðurnar geyma enn marga
leyndardóma og án afláts er unnið að því að
leysa gátur þeirra. Um heimskauta- og hafís-
rannsóknir hefur tekist fjölþjóðasamstarf og ný
viðhorf í alþjóðamálum hafa nýlega orðið til þess
að fyrrum Sovétríkin hafa veitt aðgang að gögn-
um sem fremstu vísindamenn þeirra hafa safnað
í áratugi og að svæðum sem hafa verið lokuð
fyrir vísindamönnum annarra landa. Þetta sam-
starf var þó hafið í litlum mæli nokkru áður en
Sovétríkin voru lögð niður og svo vill til að ungur,
íslenskur hafðelisfræðingur, Björn Erlingsson,
varð einn fyrsti vísindamaðurinn frá Vesturlönd-
um sem heimsótti sovéska heimskautarann-
sóknastöð, en það var í apríl og maí á sl. ári.
Skammt varð stórra högga í milli hjá Birni, því í
nóvember lagði hann upp í leiðangur til Suður-
skautslandsins og dvaldi í hundrað daga við
rannsóknir úti á ísbreiðum við 74,5 gráðu suð-
lægrar breiddar. Er ekki vitað tii að annar íslend-
ingur hafi komið sunnar á jörð vorri en hann.
Björn Erlingsson: „Geri varla ráð fyrir að ég muni lifa það aftur á
einu og sama árinu að ferðast svo mikið. “ (Tímamynd Árni Bjarna)
í Noregi sem gerðu mér kleift að
vinna að rannsóknum og taka
þátt í leiðöngrum. Til þessara
rannsókna hef ég notið stuðnings
Norræna hafeðlisfræðihópsins
(Nordisk kollegium for fysisk
oceanografi) sem starfræktur er á
vegum Norrænu ráðherranefnd-
arinnar og sfðar Norska vísinda-
sjóðsins með rannsóknaraðstöðu
á Norsk Polarinstitutt. Þetta var
mér vitaskuld afar mikilvægt.
Sovésk-vestræn
samvinna
Þýðingarmikil umskipti urðu á
þessum vettvangi er opnunar-
stefnan „glasnost" kom til sögu f
Sovétríkjunum. Á stórri ráð-
stefnu í Leningrad (St. Péturs-
borg) 1988, þar sem Heimskauta-
rannsóknastofnun Sovétríkjanna
(nú Rússlands) hefur aðalstöðar,
var ákveðið að hefja samstarf
milli austur og vesturs. Ég tók
þátt í þessari ráðstefnu. Fram til
þess tíma hafði hér verið um tvo
heima að ræða sem lokaðir voru
hvor fyrir öðrum. Sovétmenn
höfðu nálgast viðfangsefnin sum-
part á annan hátt en menn á Vest-
urlöndum og tækjabúnaður
þeirra og mælitækni hafði þróast
á annan veg. En rannsóknir
þeirra voru stórar í sniðunum og
við heimskautarannsóknastofnun
þeirra vinna 2000 manns og þeir
Björn er nú nýlega fluttur
ásamt eiginkonu sinni Bergþóru
Valsdóttur og þrem börnum til ís-
lands eftir ellefu ára dvöl í Noregi
þar sem hann stundaði nám sitt
við háskólann í Osló og lagði
stund á rannsóknir og hefur nú
hafið störf á Veðurstofu íslands.
Við föluðumst eftir viðtali við
Björn og báðum hann að greina í
stuttu máli frá eðli fræða sinna
og viðfangsefni og segja okkur
sitthvað af langferðum sínum.
Fyrst spyrjum við hann um upp-
runa hans og námsferil.
„Ég er nú 34 ára, fæddur árið
1957 í Reykjavík og uppalinn
þar,“ segir Björn. „Að loknu stúd-
entsprófi 1977 og BS prófi frá Há-
skóla íslands 1981 hét ég til Osió
til náms í hafeðlisfræði. Bæði á
námstíma mínum og að Ioknu
Cand. Sc prófi 1987 hafa rann-
sóknir mínar beinst að eðli og
eiginleikum hafíss og í seinni tíð
að gerð hermilíkana af ísreki.
Þekking á ofangreindum efnum
hefur sannað mikilvægi sitt og
mönnum er nú sífellt að verða
Ijósari þýðing þeirra fyrir um-
hverfið og að heimskautasvæðin
eru lykilsvæði er kemur að mót-
un loftsiags og ástands djúpsjáv-
ar. Þá er þess að geta að ég hef
lengi unnið að doktorsritgerð um
innri krafta og hnikanir í ís, sem
felst í að kanna íssprungur og
brotaferli þeirra. Leitast ég við að
tengja saman rumfræðilega eig-
inleika brotaferla og brotaeigin-
leika íssins, svo sem brotastyrk
hans og innri krafta. Styðst ég
þar meðal annars við myndir frá
gervitunglum og ýmsa fjarkönn-
unartækni. Hér eru að opnast
nýjar víddir í rannsóknum á innri
kröfum íssins og viðnámi hans
undir ytri áhrifum.
Vegna legu landsins er okkur ís-
lendingum afar mikils virði að
fylgjast svo vel með því sem verið
er að gera í hafísrannsóknum og
hægt er. Við eigum að taka þátt í
þeim eftir föngum og auka þann-
ig skilning okkar á því viðkvæma
samspili milli lofthjúps og hafs
sem hér er um að ræða.
Þessar rannsóknir hafa og beint
hagnýt gildi, og vii ég þá nefna
reklíkön hafíss, sem ég vonast til
að geta komið hér upp og starfa
nú að. Á hafísári kunna slík líkön
að auka á öryggi fiskiskipa og
annarrar skipaumferðar við land-
ið með því að veðurfræðingar
eiga þá aðgang að fullkomnari
upplýsingum, svo ekki sé minnst
á þau áhrif sem hafísinn hefur á
A ísbreiðum heim-
skautalandanna
tvegg a
veðurfar og ástand sjávar, ýmist
varanlega eða tímabundið, en
reklíkönin gera ráð fyrir við-
brögðum íss eftir stefnum og
styrk strauma og vinda.
Margt er enn lítt
kannað
„Það voru þessi þýðingarmiklu
rannsóknarverkefni sem hvöttu
mig til að helga mig þessum efn-
um, því náttúran er margslungin
og þekking á ýmsu skammt á veg
komin. Ég neita því þó alls ekki
að nokkru ævintýraþrá réð vali
minu og löngun til að kynnast
framandi slóðum heimskauta-
svæðanna. Þeim hef ég nú fengið
að kynnast, en sem betur fer eru
þau úrlausnarefni mörg sem
vinna má við skrifborðið heima
við. Því valda ekki síst upplýsing-
ar gervitungla og önnur fjar-
skiptatækni okkar tíma. Ég var
svo heppinn að njóta ýmissa
styrkja og aðstöðu á árum mínum
Sovéska rannsóknarskipið „Akadamik Fedorov" viö rönd ísbreiðunn-
ar á Suðurskautslandinu.