Morgunblaðið - 26.02.2006, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 26. FEBRÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Svíar minnast þess um þessarmundir að tuttugu ár erusíðan sænska sjónvarpiðrauf dagskrá sína á tólftatímanum að kvöldi 28. febr-
úar 1986 til þess að skýra löndum sín-
um frá þeim hörmungartíðindum að
forsætisráðherra landsins hefði fallið
fyrir hendi morðingja á Sveavägen í
miðborg Stokkhólms skömmu fyrr um
kvöldið.
Þjóðin var harmi lostin. Enginn
trúði því að nokkuð þessu líkt gæti
hent í því opna og friðsæla samfélagi
sem Svíar töldu sig búa í. Í kjölfar
morðsins á Palme fylgdi síðan morð-
rannsókn sem ekki gerði nema að
auka á óró fólks. Röð alvarlegra mis-
taka átti sér stað sem leiddi til þess að
enn þann dag í dag hefur ekki tekist
að færa sönnur á það hver myrti Olof
Palme þó að böndin hafi hingað til
vissulega beinst í eina átt öðrum frem-
ur.
Þessi óvissa og endalausa bið eftir
því að morðmálið verði leitt til lykta
hefur að mörgu leyti orðið til þess að
umræðan í kringum Olof Palme hefur
á þeim tuttugu árum sem liðin eru frá
voðaverkinu fremur snúist um hina
óupplýstu morðgátu en að rætt sé um
stjórnmálamanninn Olof Palme. Sjálf-
sagt hefði enginn trúað því meðan að
Olof Palme lifði og starfaði að umræða
um skoðanir og verk hans yrðu hálf-
gert laumuspil í sænsku samfélagi en
sú hefur engu að síður verið raunin
síðan Palme hvarf á braut.
Skekkti alla umræðu
Félagar Palme í sænska jafnaðar-
mannaflokknum hafa margoft lýst því
hvaða hneykslan þeir uppskáru ef þeir
leyfðu sér að vitna í orð eða dyggðir
Olofs Palme fyrstu árin eftir að morð-
ið var framið. Pólitískir andstæðingar
töldu slíkar tilvitnanir misnotkun á
minningu fallins leiðtoga sem þeir
jafnaðarmenn sem á eftir komu
reyndu að nota sér til framdráttar. Að
sama skapi var erfitt fyrir andstæð-
inga Palme að snúa aftur til þeirrar
beittu og oft miskunnarlausu gagn-
rýni sem dundi á honum enda þótti
slíkt hvorki við hæfi né líklegt til mik-
illa vinsælda.
Við þetta bætist sú staðreynd að
fræðimenn, blaðamenn og rithöfundar
hafa líka verið ótrúlega hljóðir um arf-
leifð Olofs Palme sem stjórnmála-
manns. Aðeins hefur komið út ein ævi-
saga sem eitthvað kveður að á þessum
tíma og sú er frá árinu 1989. Síðan er
einungis um að ræða fáeinar minn-
ingabækur náinna samstarfsmanna
og lausbeislaðar athuganir á ein-
stökum þáttum í fari Palme sem
stjórnmálamanns. Margt af því sem
þegar hefur komið út er auk þess því
miður haldið þeirri hetjukenndu og
gagnrýnislausu mynd sem oft ein-
kennir umfjöllun um þá sem voru um-
deildir í lifanda lífi en falla frá í blóma
lífsins.
Vakti sterkar tilfinningar
Þrátt fyrir að stjórnmálamenn séu
alltaf umdeildir þá vakti Olof Palme
sterkari tilfinningar hjá fólki en stall-
systkin hans gera yfirleitt. Hann átti
það til dæmis sameiginlegt með Jónasi
frá Hriflu að hafa verið sakaður um
geðsýki af andstæðingum sínum. Auk
flökkusagna um geðsýki Palme gengu
einnig sögur af svipuðum sannleiks-
toga um að hann væri háður heróíni
eða ópíumi. Honum bárust fjölmargar
berorðar morðhótanir gegnum árin og
áróðri var dreift, meðal annars með
myndum af honum í líki djöfulsins
sjálfs.
Hið mikla hatur sem Olof Palme
varð fyrir úr annarri áttinni var engan
veginn einungis bundið við öfgafulla
og hugsanlega geðtruflaða einstak-
linga. Mikið af þessari óbeit átti sér
þvert á móti stað í fáguðustu hópum
ríkra athafnamanna og meðal hátt-
settra einstaklinga innan stjórnkerf-
isins og hersins.
Tage G. Peterson, einn nánasti
samstarfsmaður Palme, gefur dæmi
um þetta í endurminningum sínum
um samstarf sitt við Palme: Hann seg-
ir frá því að Jón Baldvin Hannibalsson
hafði hitt Palme að máli og rætt við
hann um bók sem sendiherra Svía á
Íslandi hafði fengið honum í hendur
með þeim orðum að í henni væri að
finna gagnlegan fróðleik um forsætis-
ráðherra Svía. Bókin reyndist vera
frægt áróðursrit gegn Palme og dreif-
ing hennar fór fram í sænskum sendi-
ráðum víðar um heim, að sögn Pet-
ersons.
Ástæður þessa öfgakennda viðmóts
fólks í garð Palme í báðar áttir mátti
að mörgu leyti rekja til þess hversu
grátt hann átti það til að leika pólitíska
andstæðinga sína með harðorðum og
miskunnarlausum málflutningi. Slíkt
kallaði vitanlega á stundum á jafn
hörð og óvægin viðbrögð á móti.
Tvennum sögum fer af því hversu
nærri sér Palme tók þann óhróður
sem að honum beindist meira og
minna allan hans pólitíska feril. Op-
inberlega virtist hann láta sér fátt um
finnast en þeir sem næst honum stóðu
hafa hins vegar sagt að hann hafi tekið
sumt af því afar nærri sér.
Lítil umræða um stefnu Palmes
Vegna þagnarinnar sem ríkt hefur
um stjórnmálamanninn Olof Palme
síðan morðið var framið fyrir tuttugu
árum hefur ekki mikil umræða átt sér
stað um þá stefnu sem Olof Palme stóð
fyrir í stjórnmálum. Þó má ljóst vera
að Olof Palme stóð nokkuð til vinstri
við núverandi stefnu sænska jafnaðar-
mannaflokksins og fjölda systurflokka
hans víða um veröld í mörgum mik-
ilvægum málaflokkum nútímans. Þeg-
ar hlustað er á gamla ræðubúta og
gluggað í gamlar greinar eftir Palme
er til að mynda ljóst að hann talar mun
verr um lögmál markaðshagkerfisins
en nokkrum sósíaldemókrata nú í
upphafi 21. aldar myndi nokkurn tíma
detta í hug.
Hins vegar hefur það auðvitað alltaf
þótt fremur vafasöm iðja að herma
stefnur og gjörðir genginna stjórn-
málamanna upp á nútímann og ætla
sér að setja eitthvert samasemmerki
þar á milli. Við fráfall Olofs Palme ríkti
enn kalt stríð í heiminum, Svíar stóðu
enn utan þess sem nú heitir Evrópu-
sambandið, hnattvæðing var ekki
komin á þann skrið sem síðar varð og
efnahagskreppan í upphafi tíunda ára-
tugarins og fleiri utanaðkomandi
þættir höfðu ekki kallað á enn frekari
endurskoðun á aðalsmerki Svía:
„Folkhemmet“ – velferðarkerfinu víð-
feðma sem sænskir kjósendur höfðu
haldið að myndi haldast óbreytt og
óskert um aldur og ævi.
Víða um hinn vestræna heim komu
upp svipaðar aðstæður og það kallaði
meðal annars á allsherjar endurskoð-
un jafnaðarmanna víða um lönd á
stefnu sinni. Niðurstaða þeirrar end-
urskoðunar var meðal annars sú með-
al sænskra jafnaðarmanna að ýmsir
sem höfðu á sínum tíma talað á svip-
aðan hátt og Olof Palme fikruðust nær
miðju stjórnmálaássins.
Ómögulegt er að komast að niður-
stöðu um það hvort Palme hefði fylgt
þessum straumi flokksfélaga sinna
eða ekki. Þó að sjálfsagt megi færa
rök fyrir hvoru tveggja má benda á að
Olof Palme hefur af mörgum samherj-
um sínum og andstæðingum verið lýst
sem raunhyggjustjórnmálamanni sem
átti það til að skipta um skoðun í
veigamiklum málum ef hann skynjaði
að skoðanir meirihluta kjósenda væru
að breytast.
Þó má eins gera ráð fyrir þriðja
möguleikanum: Það er að segja að
Olof Palme hafi þegar örlögin gripu
inn í þegar verið farinn að huga að því
að hætta afskiptum af sænskum
stjórnmálum. Mörgum af þeim sem
umgengust Palme sem mest á síðustu
árunum fannst margt benda til þess
að hann hygðist draga sig í hlé frá og
með þingkosningunum 1988. Þetta
hafa hins vegar synir Palme ekki vilj-
að kannast við og segja þeir ekkert
fararsnið hafa verið á föður sínum úr
sænsku stjórnmálavafstri. Þriðji
möguleikinn er því jafn óræður og hin-
ir tveir þegar kemur að þeirri mark-
lausu iðju að spá í hvað hefði getað
orðið.
Samviska heimsins
Olofs Palme er hins vegar ekki síð-
ur minnst fyrir framlag sitt til alþjóða-
stjórnmála. Þar var hann réttnefndur
fulltrúi „heimssamviskunnar“, eins og
hin hlutlausa sænska utanríkisstefna
var stundum nefnd á þessum árum.
Palme nýtti sér hlutleysið til þess að
skjóta föstum skotum í allar áttir á al-
þjóðavettvangi. Hann gagnrýndi Víet-
namstríðið harkalega allt frá árinu
1965 og sú gagnrýni reis ef til vill hæst
þegar hann tengdi loftárásirnar á
Hanoi rétt fyrir jólin 1972 við stað-
arnöfn þar sem mörg af verstu illvirkj-
um í sögu 20. aldarinnar voru framin.
Þetta olli miklu uppnámi vestanhafs.
Nixon kallaði Palme „the Swedish ass-
hole“ og samskipti Bandaríkjamanna
og Svía voru í töluverðu uppnámi um
nokkurn tíma eftir þetta.
Önnur markverð ummæli hans á
svipuðum tíma voru þegar hann for-
dæmdi innrás Sovétmanna inn í
Tékkóslóvakíu 1968 harkalega og aft-
ur í kjölfar innrásar hinna sömu inn í
Afganistan rúmum áratug síðar.
Francoista á Spáni kallaði hann
„morðingja skrattans“ og aðskilnaðar-
stefnu kallaði hann sérstaka birting-
armynd hins illa. Hins vegar þótti
hann ekki alltaf jafnberorður og
stundum jafnvel ekki alveg sam-
kvæmur sjálfum sér við það að verja
lítilmagnann. Dæmi um þetta er þegar
að hann fór undan í flæmingi þegar
hann var spurður hvort hann ætlaði
sér ekki að beita sér gegn mannrétt-
indabrotum á Kúbu og Austur-Þýska-
landi á sama hátt og hann gerði ann-
ars staðar.
Þess virði að gagnrýna Vesturlönd
Í slíkum tilvikum þótti andstæðing-
um hans sem hann gerðist sekur um
tvöfeldni, þar sem hann væri tilbúinn
til þess að ráðast harkalega að því sem
honum þótti miður fara í Bandaríkj-
unum og leppríkjum þess í kalda stríð-
inu en að hann tæki hins vegar Sov-
étríkin og leppríki þess vettlinga-
tökum. Þessu var Olof Palme sjálfur
mjög ósammála. Hann orðaði það svo í
eyru Henrys Kissinger, utanríkisráð-
herra Bandaríkjanna í tíð Nixons og
Fords, að hann talaði ef til vill harka-
legar til Vesturveldanna en ástæðan
fyrir því væri að í Sovétríkjunum og
leppríkjum þess ríktu einræðisstjórn-
ir sem ekki hlustuðu á gagnrýni en
vestan megin járntjalds væru rökræð-
ur rétta leiðin og þess vegna fyndist
honum frekar þess virði að standa í
slíku gagnvart Bandaríkjunum og
öðrum Vesturveldum.
Sagt er að Kissinger hafi glaðst við
þessi orð og það staðfestist ef til vill í
eftirmælum hans um Palme: „Þegar
allt kom til alls stóðu skoðanir Palme
fyrir það sem mest er um vert af vest-
rænum gildum: Hvar sem friði var
ógnað, ranglæti ríkti, frelsi var teflt í
tvísýnu eða rætt var um kjarnorku-
vopn þá gekk Palme fremstur í flokki
þeirra sem létu sig málið varða.“
Framganga Olofs Palme á alþjóða-
vettvangi varð til þess að til hans var
leitað um samstarf á ýmsum sviðum
alþjóðastjórnmála og eins var honum
treyst fyrir hinum og þessum ábyrgð-
arstöðum. Hann sat í alþjóðlegri nefnd
undir stjórn Willys Brandt sem leggja
átti til leiðir til þess að minnka bilið
milli ríkra landa og fátækra og stuðla
að friðsamlegum samskiptum þjóða á
milli. Palme hélt svo sjálfur svipaðri
alþjóðlegri vinnu áfram í nefnd undir
Þögnin um Palme
Olof Palme var einn áhrifa-
mesti stjórnmálaleiðtogi
Norðurlanda og það var
reiðarslag þegar hann var
skotinn til bana, en ein af-
leiðingin var sú að um
manninn sjálfan ríkti nán-
ast þögn í sænsku sam-
félagi. Nú eru tuttugu ár lið-
in frá tilræðinu við Palme.
Sigurður Ólafsson skrifar
um Palme og skarðið sem
hann skildi eftir sig.
Reuters
Sænska þjóðin var harmi slegin þegar Palme var myrtur og vottuðu þúsundir Svía honum virðingu sína með því að leggja blóm þar sem glæpurinn var framinn.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Olof Palme og Ólafur Jóhannesson á fundi með fréttamönnum 1973. Handan
borðsins situr Hannes Jónsson, þáverandi blaðafulltrúi ríkisstjórnarinnar.