Morgunblaðið - 26.02.2006, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 26. FEBRÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Þriðja febrúar árið 1906 faratveir vélbátar, Knörr VE73 og Unnur VE 80, ísögulegan róður. Þorsteinn Jónsson í
Laufási var formaður með Unni og
vetrarvertíðina 1906 var Unnur
langaflahæsti báturinn í Eyjum og
sannaði þar með yfirburði vélbát-
anna. Brotið var blað í útgerðarsögu
Vestmannaeyja og upphaf vélbáta-
aldar í Vestmannaeyjum er miðað við
árið 1906.
Knörrinn aflaði ekki eins vel þau
tvö ár sem báturinn var gerður út í
Vestmannaeyjum „og var því kennt
um að hann væri of stór til línuveiða,“
ritar Þorsteinn í Laufási í Aldahvörf í
Eyjum, útgerðarsögu Vestmanna-
eyja frá 1890 til 1930. Knörrinn varð
síðar vatnsbátur í Reykjavíkurhöfn,
þ.e. sigldi með vatn til skipa sem lágu
úti á legunni og bar beinin í Reykja-
vík um 1926.
Eros – fyrsti vélbáturinn
Fyrsti vélbáturinn kom þó til Vest-
mannaeyja vorið 1904. Sá bátur hét
Eros VE 63 og var tæp 4 tonn að
stærð. Bjarni Þorkelsson, skipasmið-
ur og skipaeftirlitsmaður í Reykja-
vík, smíðaði Eros, sérstaklega í þeim
tilgangi að setja vél í bátinn. Hann
var með tveggja strokka Möllerups-
vél, sex hestafla, sem reyndist galla-
gripur og misheppnaðist þessi til-
raun með mótorbát í Vestmannaeyj-
um. Hefur þetta eflaust tafið fyrir að
Vestmannaeyingar hæfust þá al-
mennt handa við að vélvæða flotann.
Eigendur Erosar voru hinn mikli at-
hafnamaður, Gísli J. Johnsen, stjúp-
faðir hans Sigurður Sigurðsson í
Frydendal, sem var formaður og
Ágúst Gíslason í Valhöll.
Um þessar mundir var vélvæðing
bátaflotans að hefjast á Íslandi, en
árið 1902 var fyrst sett vél í sexær-
inginn Stanley á Ísafirði sem þeir
Árni Gíslason og Sophus J. Nielsen
áttu.
Nokkru síðar, vorið 1904, var sett
vél í bátinn Bjólf á Seyðisfirði og seg-
ir Þorsteinn í Laufási svo frá í Alda-
hvörfum í Eyjum: „Sú hugsun að fá
hingað vélbát lét mig ekki í friði, þeg-
ar ég hafði séð vélbátinn Bjólf á
Seyðisfirði.“
En Þorsteinn var í ágústmánuði
árið 1904 við sjóróðra austur á Seyð-
isfirði. Bjólfur var byggður í Freder-
ikssundi og var með 6 hestafla Dan-
vél.
Sumarið 1904 var sett vél í bát frá
Hrísey á Eyjafirði og fyrstu vélbát-
arnir komu til Norðfjarðar, Reyðar-
fjarðar og Eskifjarðar árið 1905 og
1906 og voru með Gideon- og Dan-
vélar.
Sumarið 1905 fóru þeir Sigurður
Sigurfinnsson hreppstjóri á Heiði og
Símon Egilsson í Miðey í Vest-
mannaeyjum til Noregs til þess að
leita sér að vélbát. Þeir keyptu þar
seglbát sem var nefndur Knörr VE
73 og sigldu honum til Frederiks-
havn í Danmörku þar sem var sett 8
hestafla Dan-vél í bátinn. Sigurður
lýsir bátnum þannig að hann hafi
verið 36½ fet (um 11,5 m) á lengd,
12½ fet (um 4 m) á breidd og 6 fet
(1,9 m) á dýpt. Knörrinn var 12–14
smálestir brúttó, „um 10 smálestir
nettó“ skrifar Sigurður sjálfur.
Þegar þetta gerðist var Sigurður
hreppstjóri 53 ára gamall, f. 6. nóv-
ember 1851, þaulvanur sjómaður og
formaður á áraskipi. Í frægu kvæði
eftir Örn Arnarson sem nefnist Sig-
urður hreppstjóri er honum líkt við
fornan sjóvíking sem „stæði í lyfting,
stýrði dreka/ strandhögg tæki að
fornum sið“.
Knörrinn – fyrsta sigling
vélbáts upp til Íslands
Knörrinn undir skipstjórn Sigurð-
ar lagði út frá Frederikshavn sem er
norðan til á Jótlandi í lok ágúst árið
1905. Þeir voru þrír á bátnum og not-
uðu bæði segl og vél á siglingunni
upp til Íslands. Til Vestmannaeyja
komu þeir síðdegis 5. september í
austan stormi og héldu sér á seglum
(slöguðu) austan við Eyjarnar þar til
varð nægilega hásjávað svo að þeir
kæmust inn til hafnar sem var þá op-
inn vogur innan skerja með þröngri
og varasamri siglingaleið. Þeir voru í
höfn klukkan sex að kveldi hinn 5.
september.
Faðir minn, Eyjólfur Gíslason frá
Búastöðum (síðar Bessastöðum),
sem fæddur var 1897 (d. 1995) minnt-
ist oft á hvað þessi atburður og biðin
eftir að Knörrinn sigldi inn til hafnar
hefði verið sér minnisstæð.
Um þessa siglingu Knarrarins
sem er fyrsta sigling vélbáts upp til
Íslands er til greinargóð frásögn Sig-
urðar í bréfi, sem var dagsett 6. októ-
ber 1905, til Þorsteins Gíslasonar,
ritstjóra fréttablaðsins Óðins, þar
sem ferðasagan birtist í maí árið
1906. Kemur þar fram að á leiðinni
hreppti Knörrinn iðulega slæmt veð-
ur og mótdræga storma á 10 daga
siglingu bátsins frá Danmörku til Ís-
lands. Sigurður Sigurfinnsson hefur
verið afburða sjómaður og mikill og
nákvæmur siglingamaður („navig-
atör“) með engan skóla að baki nema
sjálfsnám og tilsögn Jósefs Valda-
sonar sem fórst árið 1887 við Eyjar.
Um hina nýju atvinnubyltingu
þegar fiskiskipafloti Íslendinga var
að breytast frá áraskipum til vél-
skipa skrifaði Sigurður í fyrrnefndu
bréfi: „Sannfærður er ég um, að
þessu líkir bátar (vélbátar eins og
Knörrinn) eru vænlegri til afla-
bragða og áreiðanlegri fyrir líftóruna
en opnu manndrápsbollarnir, sem
vaninn, heimskan og þekkingarleysið
eru búin að negla íslenzka og fær-
eyska sjómenn við hverja öldina eftir
aðra.“
Eigendur Knarrar voru, auk Sig-
urðar Sigurfinnssonar, Magnús
Þórðarson í Sjólyst, Lyder Höjdal,
Þingvöllum, Einar Jónsson, Garð-
húsum og Árni Filippusson í Ás-
garði, áttu þeir allir jafnan hlut, 1⁄5
hver.
Aflaskipið Unnur VE 80
Þriðji vélbáturinn sem kom til
Vestmannaeyja var Unnur VE 80
sem kom með flutningaskipinu
Lauru hinn 9. september 1905.
Unnur VE 80 var nýsmíði, súð-
byrtur bátur, smíðaður úr eik í Fred-
erikssundi á Sjálandi, en síðar komu
þaðan fjölmargir vélbátar til Vest-
mannaeyja, allt fram undir 1930.
Unnur VE 80 var rúm 7 tonn að
stærð, 33 fet á lengd (um 10,40 m), og
8 fet (rúmlega 2,5 m) á breidd með 8
hestafla Dan-vél og gekk 6 til 7 sjó-
mílur í logni.
Eigendur Unnar voru Þorsteinn
Jónsson í Laufási sem var formaður;
þá 25 ára gamall en orðinn reyndur
og farsæll formaður á áttæringnum
Ísak sem hann var með í fimm vertíð-
ir. Þorsteinn Jónsson í Jómsborg,
síðar bóksali og skrifaði sig Johnson,
var vélstjóri á Unni, Geir Guðmunds-
son á Geirlandi, Friðrik Svipmunds-
son í Görðum, síðar á Löndum og
Þórarinn Gíslason Lundi.
Tímamótadagur
Þessir tveir vélbátar, Knörr VE 73
og Unnur VE 80, fóru í útdráttarróð-
ur frá Vestmannaeyjum 3. febrúar
1906.
Þorsteinn í Laufási, formaður á
Unni, lýsir þessum fyrsta róðri í
Aldahvörfum í Eyjum. Með frábær-
um aflabrögðum Unnar vetrarvertíð-
ina 1906 sem var langaflahæsti bátur
í Vestmanneyjum þessa vertíð urðu
eins og áður segir straumhvörf.
Friðrik Ásmundsson, fyrrv. skóla-
stjóri Stýrimannaskólans í Vest-
mannaeyjum, ritar í fróðlegum kynn-
ingarbæklingi fyrrnefndrar sýningar
sem hér hefur verið stuðst við ásamt
fleiri heimildum:
„Enginn dagur markar eins mikil
tímamót hvað varðar framfarir og
uppbyggingu Vestmannaeyja eins og
3. febrúar 1906. Þá hófst slíkt fram-
faraskeið með fólksfjölgun, upp-
byggingu og öllu sem fylgdi að fá
dæmi ef nokkur eru um slíkt á Ís-
landi. Vestmannaeyjar urðu strax í
fararbroddi útgerðar og fiskvinnslu.
Knörr og Unnur mörkuðu stefn-
una með afgerandi og eftirminnileg-
um hætti.“
Bylting í atvinnuháttum
Þessi bylting í atvinnuháttum var
svo algjör að vetrarvertíðin 1906 var
jafnframt síðasta vertíð opnu ára-
skipanna og þau voru öll lögð fyrir
róða og ekki eitt einasta hinna frægu
áraskipa (Gideon, Auróra, Ísak o.fl.)
sem gengu frá Vestmannaeyjum á
19. öld og fram til 1907 hefur varð-
veist.
Vetrarvertíðina 1907 voru gerðir
út 22 vélbátar í Vestmannaeyjum og
vertíðina 1908 voru vélbátarnir orðn-
ir 40.
Það er athyglisvert að eigendur
þessara 22 vélbáta voru 119 talsins
og skýrir það að nokkru þann kraft
sem varð í uppbyggingu og sókn
bátaflotans næstu árin. „Þessari
þátttöku í útgerðinni var það að
þakka, að Vestmannaeyingar tóku
forystuna í vélbátaútvegi Íslendinga
þegar í upphafi og hafa haldið henni
síðan,“ ritar Þorsteinn í Laufási í
Upphaf vélvæðingar
bátaflotans í Vestmanna
Merkileg sýning, sem nefn-
ist Upphaf vélvæðingar
bátaflotans í Eyjum var
opnuð í Byggðasafni Vest-
mannaeyja föstudaginn 17.
febrúar. Með sýningunni er
þess minnst að 3. febrúar
voru liðin 100 ár síðan svo-
nefnd vélbátaöld hófst í
Vestmannaeyjum. Guðjón
Ármann Eyjólfsson fjallar
um sýninguna og vélvæð-
ingu bátaflotans í Eyjum.
Sigurður Sigurfinnsson Gísli J. Johnsen Þorsteinn Jónsson, Laufási.
Ljósmyndasafn Reykjavíkur/Magnús Ólafsson
Knörr VE 73 var seglbátur smíðaður í Noregi, en í hann var sett átta hestafla vél í Danmörku og siglt á honum til Vestmannaeyja.