Morgunblaðið - 31.08.2006, Blaðsíða 30

30 FIMMTUDAGUR 31. ÁGÚST 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
VORIÐ 2001 fór ég ásamt Matth-
íasi Ó. Gestssyni ljósmyndara á Ak-
ureyri í hringferð um landið. Meðal
þess sem við skoðuðum var Jökulsá á
Brú og svæðið sunnan Vatnajökuls
þar sem fyrirhugað var að gera stífl-
ur í ánni og mynda stöðuvatn eða lón.
Vatnið yrði síðan leitt frá lóninu í
göngum að fyrirhug-
aðri rafstöð sem yrði
inni í fjallinu allnokkru
sunnan við Skriðu-
klaustur, en afrennslið
rynni þaðan út í Lög-
inn.
Við komum aust-
anmegin að Jökulsá
sunnan Kárahnjúka
seint að kvöldi og stað-
næmdumst rétt austan
við þann stað þar sem
hin fyrirhugaða stífla
átti að rísa.
Eftir að hafa skoðað
þennan stað sem best við gátum og
tekið myndir þá ókum við suður eftir
nær Brúarjökli. Þaðan gengum við
nokkurn spöl nær jökulbrúninni og
nær upptökum Jökulsár en gistum
síðan í Snæfellsskála.
Svo fór að lokum að tekin var
ákvörðun um að gera þessa virkjun í
Jökulsá á Brú, eða Jöklu eins og áin
er einnig kölluð, og nokkru seinna
var hafist handa við undirbúning
framkvæmda við þessa virkjun sem
verður eign Landsvirkjunar og hefur
verið kölluð Kárahnjúkavirkjun. Nú,
á árinu 2006, er langt komið að gera
hina fyrirhuguðu stíflu í ánni, eða öllu
heldur stíflur, því þær eru þrjár við
Jökulsá á Brú og nokkrar að auki í
ánum austan Snæfells, en vatn frá
þeim ám verður einnig leitt eftir
skurðum og göngum að sömu raf-
stöðinni. Þá er langt komið að grafa
og bora göngin sem munu flytja vatn-
ið frá lóninu í Jöklu að rafstöðinni.
Mín uppástunga er að gefa lóninu
nafnið Mánalón. Mér finnst nafnið
Mánalón fallegra nafn en nafnið
Hálslón. Þar að auki er „bóndinn í
Mána“ sá eini sem hefur skoðað þetta
landsvæði frá upphafi og kemur til
með að spegla sig í vatnsfletinum á
hverri nóttu.
Þá er smíði sjálfrar rafstöðv-
arinnar einnig langt komin. Frá stöð-
inni verða lagðar raflínur á stál-
möstrum til Reyðarfjarðar að álveri
sem mun nýta alla raforku frá stöð-
inni til álframleiðslu. Línur á stál-
möstrum finnst mér fara vel í lands-
laginu og bera vott um þrótt og
framfarir íbúanna. Bygging álversins
er einnig langt komin, en eigandinn
er bandaríska fyrirtækið Alcoa.
Mörgum hefur verið
nokkurt áhyggjuefni að
verðmæti kunni að glat-
ast við gerð þessara
mannvirkja, einkum
með tilkomu hins risa-
stóra lóns, „Mánalóns“.
Á því landsvæði sem fer
undir vatn er þó sára-
lítil verðmæti að finna
að mínu mati. Suður
með ánni er mikið gras-
lendi sem að sjálfsögðu
hverfur, en þess utan er
landið sem fer undir
vatn mestmegnis gróð-
urlitlir melar og sandar. Það er þá
helst náttúran eða náttúrufegurðin
sjálf sem breytist, en á svæðinu eru
ótal ár og lækir, fallegir fossar, gil og
hvammar sem munu hverfa, en í
staðinn kemur að sjálfsögðu vatnið
eða lónið, „Mánalón“.
Við gerð mannvirkja, stórra sem
smárra, verða ávallt breytingar í um-
hverfinu. Ég hefi vissar skoðanir á
ýmsu sem ég tel að kunni að verða
með tilkomu þessarar virkjunar, en
ég vil taka fram að hér er einungis
um mínar skoðanir að ræða og hvort
eitthvað af því standist eða komi fram
verður bara tíminn að leiða í ljós.
Rennsli jökuláa er mjög breytilegt
eftir árstíðum, mjög mikið á sumrin
en lítið yfir veturinn. Ef ég skil rétt
þá er hugmyndin að nýta vatnið frá
„Mánalóni“ yfir veturinn, en að vori
verði lokað fyrir rennslið úr lóninu til
stöðvarinnar á sama tíma og árnar
vaxa og rennslið frá ánum austan
Snæfells verður nægilegt til þess að
knýja orkuverið. Allt rennsli Jöklu
verður þá notað yfir sumarið til þess
að fylla lónið að nýju. Verður yfirborð
lónsins þar með mjög breytilegt og
nær hámarksstöðu þegar lónið fyllist
síðsumars. Þegar yfirborðið verður
lægst að vori myndast langar fjörur
meðfram lóninu. Ég álít að fram-
burður leirs safnist út á meira dýpi
og að hætta á leirfoki úr fjörunum
verði hverfandi lítil. Síðsumars verð-
ur einnig hægt að sigla á báti upp að
jökulröndinni og verður það vænt-
anlega eftirsótt. Þá er spurning hvort
silungur geti þrifist í lóninu; vafa-
laust verður einhver til þess að prófa
það og flytja þangað vatnasilung.
Þá tel ég hugsanlegt að nýjar
vatnsuppsprettur og lindir muni
myndast lengra frá lóninu og að inn-
streymi vatns neðanjarðar inn í Mý-
vatn aukist eitthvað. Þar sem vatnið í
lóninu verður tiltölulega kyrrstætt
má reikna með að allt grugg botnfalli,
vatnið lýsist, það hlýni yfir sumarið
og síðan hitni vatnið ögn meir eða
jafnvel um eina til þrjár gráður til
viðbótar á leið sinni gegnum göngin
að stöðinni. Þar með ætti litur Laga-
rins að lýsast ef nokkuð, meðalhiti
Lagarins að hækka og silungsveiði
gæti aukist.
Þegar stóru stíflunni verður lokað
og vatnið fer að safnast í lónið, þá
hættir Jökla að sjálfsögðu að renna
niður dalinn til sjávar. En þverár og
lækir í dalnum halda auðvitað áfram
að renna sína leið og þá mun Jök-
ulsáin neðan stíflu breytast í berg-
vatnsá sem gæti orðið mikil lax- og
silungsveiðiá.
Þessi virkjun ásamt álveri mun
væntanlega um ókomin ár færa Ís-
lendingum gull í mund og ef hægt er
að tala um náttúruperlur í óbyggð-
um, þá er lónið, „Mánalónið“, ásamt
með tilheyrandi mannvirkjum sann-
kallaður eðalsteinn á auðnum hinna
íslensku öræfa.
Eðalsteinn á öræfum
Tryggvi Helgason skrifar
um jákvæðar breytingar á
náttúrunni með tilkomu
mannvirkja á hálendinu
»…ef hægt er að talaum náttúruperlur í
óbyggðum, þá er lónið,
„Mánalónið“, ásamt
með tilheyrandi mann-
virkjum sannkallaður
eðalsteinn á auðnum
hinna íslensku öræfa.
Tryggvi Helgason
Höfundur er flugmaður.
Páll Jóhann Einarsson skrifar
um trú og vísindi.
Gunnar Jóhannesson skrifar
um trú, vísindi.
Guðjón Sveinsson: Rík þjóð en
fátæk í anda.
Aðsendar greinar á mbl.is
www.mbl.is/greinar
V
algerður Sverrisdóttir
er fjórði stjórnarlið-
inn til að gegna starfi
utanríkisráðherra á
þessu kjörtímabili.
Halldór Ásgrímsson var utanrík-
isráðherra frá því í maí 2003 og
fram í september 2004, Davíð
Oddsson gegndi starfinu í rúmt
ár en hætti þá stjórnmála-
afskiptum og Geir H. Haarde tók
við, en sat aðeins í stóli utanrík-
isráðherra í nokkra mánuði, eða
þar til Halldór vék af stóli for-
sætisráðherra í sumarbyrjun.
Það kann auðvitað ekki góðri
lukku að stýra að skipta svo oft
um mann í brúnni. Eða eins og
Gunnar Helgi Kristinsson, pró-
fessor í stjórnmálafræði, sem
manna best hefur kynnt sér ís-
lenska stjórnsýslu, sagði við mig í
tengslum við viðhorfsskrif um
þetta sama efni í sumarbyrjun:
„Stjórnsýslan getur við venju-
legar aðstæður auðvitað rekið sig
töluvert sjálf. Hún vinnur vel þó
að ráðherrann sé ekki til staðar,“
sagði Gunnar Helgi. „En hún
vinnur auðvitað ekki vissa tegund
af verkefnum, sem eru svona póli-
tískari verkefni, langtíma-
stefnumótun og forgangsröðun og
þess háttar hluti. Það er þar sem
ráðherrann skiptir töluverðu
máli. Það tekur ráðherra tals-
verðan tíma að komast inn í
málaflokk og auðvitað er það því
slæmt fyrir ráðuneytin að hafa
ekki stabíla stjórn. Það blasir al-
veg við.“
Ég rifja þetta upp nú í kjölfar
ummæla sem Valgerður utanrík-
isráðherra lét falla eftir að hún
tilkynnti þá ákvörðun sína að
fjölga íslenskum friðargæsluliðum
á Sri Lanka (úr fjórum til fimm í
tíu).
Valgerður notaði nefnilega
tækifærið og tilkynnti „að hún
hefði ákveðið að fara gaumgæfi-
lega yfir störf Íslensku frið-
argæslunnar, verkefnaval og
áherslur“ eins og sagði í frétt
Morgunblaðsins 19. ágúst 2006.
Og áfram segir í fréttinni: „Með
því vildi hún átta sig á hvort ekki
væri ástæða til þess að gera þar
ákveðnar breytingar. [...] Frið-
argæslan hefði verið gagnrýnd og
meðal annars þess vegna hefði
verið ákveðið að endurskoða
áherslur hennar. Aðspurð hvað
það væri sem hugsanlega yrði
endurskoðað í verkefnavali Ís-
lensku friðargæslunnar sagði Val-
gerður að starfið mætti hafa
mýkri ásýnd og eins væri áhuga-
vert að fjölga konum í því.“
Um þetta má segja margt.
Fyrst að síðustu athugasemd
Valgerðar; nefnilega því að fjölga
ætti konum í Íslensku friðargæsl-
unni. Allt frá því að greint var frá
niðurstöðum rannsóknar Birnu
Þórarinsdóttur stjórnmálafræð-
ings á Íslensku friðargæslunni í
ársbyrjun 2005, þar sem fram
kom að konum hefði fækkað síð-
ustu ár meðal útsendra frið-
argæsluliða, hafa forráðamenn í
utanríkisráðuneytinu verið á
flótta í málinu; eilíft að gera hvað
þeir geta til að laga þann kynja-
halla, sem er á tölum um útsenda
friðargæsluliða. En þetta hefur
ekki verið auðvelt því að eins og
Davíð Oddsson, þáverandi utan-
ríkisráðherra, sagði við umræður
á Alþingi 24. febrúar 2005 þá
minnkaði hlutur kvenna í verk-
efnum Íslensku friðargæslunnar
vegna eðlis þeirra verkefna sem
friðargæslan hefur tekið að sér.
Verkefnið í Afganistan skýrir
að miklum hluta hallann, eins og
hann er núna. Þar er um að ræða
verkefni – sem sumir kalla hern-
aðarlegt – sem hentar fremur
körlum en konum.
Til að breyta hlutfalli í þessum
efnum þarf að breyta um stefnu
að því er varðar verkefnavalið.
Það getur samt varla verið aðal-
atriði í þessum efnum, að Ís-
lenska friðargæslan sendi konur
til starfa erlendis. Friðargæslan
er ekki búin til fyrir frið-
argæsluliðana. Sannarlega hlýtur
þörfin á aðstoð að ráða ferð. Og
þá verða karlar og konur að vera
viðbúin því að frá einum tíma til
annars verði einhver halli á þess-
um tölum.
En það er út af fyrir sig ágætt,
að Valgerður hyggist grandskoða
þessi mál með það í huga að gera
ákveðnar breytingar. Það er full
ástæða til að velta því fyrir sér
hvort ekki sé rétt að við Íslend-
ingar einbeitum okkur að annars
konar verkefnum en þeim, sem
unnin hafa verið undir fána
NATO undanfarin misseri.
Ekki af því að þau séu svo
hættuleg – menn þurfa að axla
þær byrðar líka vilji þeir á annað
borð standa í svona útgerð, það
er ekki alltaf hægt að segja sem
svo, að aðrar þjóðir geti tekið alla
áhættuna – heldur af því að ann-
ars konar verkefni kunna einfald-
lega að henta okkur (sem þjóð)
betur.
Umræðan mætti hins vegar
fara að snúast um það nákvæm-
lega hvers konar verkefni gæti
þar verið að ræða um; en gallinn
er sá að það er alltaf nýr og nýr
utanríkisráðherra og umræðan
mjakast því aldrei neitt áfram.
Nýr ráðherra þarf alltaf að vera
að eyða tíma í að kynna sér málin
– orð Gunnars Helga, sem ég
vitnaði til hér áðan, eiga því
mætavel við.
Valgerður á að vísu sjálfsagt
eftir að reka sig á það að real-
politik ræður mjög ferð Íslensku
friðargæslunnar. Það er ekki til-
viljun að friðargæslan hefur ekki
haft þá „mjúku ásýnd“ sem Val-
gerður segist vilja; verkefni hafa
einkum verið unnin undir fána
NATO (m.a. það í Afganistan)
einfaldlega vegna þess að menn
hafa talið að við þyrftum að
leggja eitthvað af mörkum á þeim
vettvangi.
Og Valgerður virðist því miður
ekki hafa verið mjög inni í mál-
efnum utanríkisráðuneytisins
(sem er kannski skiljanlegt, hún
hefur haft nóg á sinni könnu í
öðru ráðuneyti), hún boðar til
dæmis frumvarp til laga um Ís-
lensku friðargæsluna á haustþingi
en slíkt frumvarp hefur auðvitað
þegar verið samið; var lagt fram
á vorþingi en ekki útrætt.
Pólitísk
réttsýni
» Það getur samt varla verið aðalatriði í þessumefnum, að Íslenska friðargæslan sendi konur
til starfa erlendis. Friðargæslan er ekki búin til
fyrir friðargæsluliðana. Sannarlega hlýtur þörfin
á aðstoð að ráða ferð.
BLOGG: davidlogi.blog.is
VIÐHORF
Davíð Logi Sigurðsson
david@mbl.is
AÐ UNDANFÖRNU höfum við
orðið vitni að umræðu um stöðu aldr-
aðra á hjúkrunarheimilum. Afar þörf
umræða og löngu tíma-
bær. Nú eru aðstand-
endur aldraðra búnir
að fá nóg og finna sam-
stöðu hver hjá öðrum,
og setja þar með um-
ræðuna á dagskrá
útfrá þörfum aðstand-
enda sinna. Með því að
opna umræður um
þessi mál og jafnvel
stofna félag, skapast
möguleiki til þess að
þrýsta á úrbætur á
hjúkrunarheimilunum.
Þetta er ekki í fyrsta
sinn sem slíkt kemur fram. Hópar að-
standenda sjúklinga hafa sýnt og
sannað að þeir hafa geta leitt mál til
lykta, bent á lausnir og fengið ýmsu
áorkað. Er þar skemmst að minnast
úrræða vegna þeirra sem haldnir eru
Alzheimer, en úrræði fyrir þann hóp
urðu til vegna mikils þrýstings að-
standenda og fagfólks sem lagðist á
eitt í baráttu fyrir aðstöðu og öruggu
umhverfi fyrir þann hóp.
Þróunin á síðustu árum hefur hins-
vegar orðið sú að við erum að búa til
tvöfalt kerfi fyrir aldraða á hjúkr-
unarheimilum. Það kerfi lítur þannig
út að þeir sem hafa fjármagn, hafa
lagt til hliðar, eiga vel stæð börn, þeir
geta keypt sér viðbótarþjónustu inn á
hjúkrunarheimilin. Það var afleitt að
hleypa slíku að, en neyðin var það
mikil að kannski áttu aðstandendur
engan annan kost því að sjálfsögðu er
það svo, að aðstandendur geta ekki í
langan tíma horft upp á
úrræðaleysi og starfs-
mannaeklu heimilanna
bitna á sínum nánustu.
Eitthvað varð að gera og
skyldi engan undra.
Þá stendur eftir hóp-
ur, sem hvorki á fjár-
magn né sterka bak-
hjarla. Sá hópur fær
engin viðbótarúrræði til
þess að þjóna sínum
þörfum, þörfum sem eru
sjálfsögð mannréttindi
þegar komið er á þá
endastöð sem hjúkr-
unarheimilin eru í dag.
Það á auðvitað að vera þannig í
okkar samfélagi í dag, og það er sjálf-
sagður félagslegur réttur aldraðra að
fá sómasamlega þjónustu á efri árum
hvort sem viðkomandi er á öldr-
unarstofnun eða kýs að fá þjónustu
heim, þar sem aðstæður bjóða uppá
slíkt.
Það á ekki að vera undir hælinn
lagt hvort viðkomandi einstaklingur
geti greitt einhverjum fyrir að lesa
fyrir sig á daginn, þvo þvottana og/
eða fá faglega og góða umönnun.
Það á að vera hlutverk ríkisins að
sjá til þess að viðkomandi njóti á síð-
ustu æviárum þeirrar bestu umönn-
unar sem völ er á og búi við góðar
kringumstæður og öruggar.
Við skulum ekki gleyma því að sú
kynslóð sem nú dvelur á hjúkr-
unarheimilum er sú kynslóð sem
lagði hornsteininn að þeirri velmegun
sem við búum við í dag. Þau eiga ekki
skilið nema það besta og einnig mikl-
ar þakkir. Sýnum þeim þá lágmarks-
virðingu og þakklæti með því að
manna hjúkrunarheimilin svo sómi sé
að.
Aldraðir hjúkrunarsjúklingar
velferð þeirra og skyldur okkar
Guðrún Ögmundsdóttir skrifar
um úrbætur í öldrunarþjónustu » Það á ekki að veraundir hælinn lagt
hvort viðkomandi ein-
staklingur geti greitt
einhverjum fyrir að lesa
fyrir sig á daginn, þvo
þvottana og/eða fá fag-
lega og góða umönnun.
Guðrún Ögmundsdóttir
Höfundur er alþingismaður.