Morgunblaðið - 07.09.2006, Page 27

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. SEPTEMBER 2006 27
Á RÁÐSTEFNU
þingmannasamstarfs
um málefni norð-
urskautssvæðisins sem
haldin var nýverið í Kir-
una í Svíþjóð var fjallað
um afleiðingar lofts-
lagsbreytinganna á
norðurslóð en jafnframt
um tækifærin sem opn-
ast við þiðnun íss. Fyrir
12 árum höfðu Norð-
urlöndin fimm ásamt
Færeyjum og Græn-
landi frumkvæði að
þingmannasamstarfi
með Rússlandi, Kanada
og Bandaríkjunum
(Alaska) Auk þess eiga
fulltrúa frumbyggja-
samtök, Evrópusam-
bandið, Norðurlanda-
ráð og Vestnorræna
ráðið. Tveimur árum
seinna varð til samstarf
utanríkisráðherra á
svæðinu, sk. Norð-
urskautsráð.
Fyrir tveimur árum
þegar Ísland var með
formennsku í Norð-
urskautsráðinu voru kynntar tvær
mikilvægar vísindaskýrslur. Önnur
var um loftslagsbreytingar, svoköll-
uð ACIA-skýrsla þar sem fram kom
að hitnun væri tvisvar og hálfu sinni
hraðari í hánorðri en annars staðar á
hnettinum og hin um efnahagslega
og félagslega þróun í löndum um-
hverfis norðurskautið. Þessar
skýrslur hafa m.a. verið teknar til
meðferðar í Norðurlandaráði.
Hundruð vísindamanna komu að
vinnslu ACIA-skýrslunnar sem unn-
in var undir forystu þekkts banda-
rísks vísindamanns, Roberts W. Co-
rells, og vakti hún heimsathygli.
Loftslagsbreytingar á norð-
urskautssvæðinu munu hafa áhrif
um allan heim og alþjóðavísinda-
samfélagið vinnur að ótal rannsókn-
arverkefnum til að varpa ljósi á af-
leiðingar og tækifæri sem fylgja
loftslagsbreytingunum.
Nýir möguleikar opnast
Á ráðstefnunni í Kiruna fengum
við áfram skýr skilaboð sem stað-
festa ACIA-skýrsluna. Loftslags-
hitnun er staðreynd, þetta er að ger-
ast núna og mun hafa afleiðingar
gagnvart umhverfi og búsetu á norð-
urslóð. Lífsnauðsynlegt er að ná
samstöðu þjóða um að draga úr út-
streymi í framtíðinni. Ljóst er að
jafnvel þótt hægt væri að frysta
magn útstreymis í dag tæki langan
tíma að eyða hitnunarþróuninni sem
er komin í gang. Hitnun er því stað-
reynd sem bæði þarf að vinna með
og laga sig að. Þegar hafa búsetu-
skilyrði frumbyggja raskast mjög.
Frerinn þiðnar, hús skekkjast, dýr
flytja dvalarsvæði sitt, fiskistofnar
fylgja breytingum á hita og haf-
straumum og nýr gróður færist inn
á norðursvæðin. Við hitnunina
bráðna jöklar og breytingar verða í
umhverfinu.
Ný siglingaleið, norðvesturleiðin,
mun opnast fyrir norðan Evrópu
sem stytta mun leiðina frá Asíu til
Evrópu og vesturstrandar Norður-
Ameríku verulega, t.d. styttist leiðin
milli Tókýó og og London um helm-
ing. Aðgangur opnast að auðlindum
undir ís og hafsbotni, s.s. málmum,
olíu og gasi. Möguleikar á fram-
kvæmdum og nýtingu aukast gíf-
urlega og nýjar víddir opnast í ferða-
mennsku. Öll þessi nýju tækifæri
geta leitt til aukins velfarnaðar á
norðurskautssvæðinu og efna-
hagsþróunar í víðara samhengi. Það
er því ástæða til að mæta möguleik-
unum með jákvæðum huga en vera
varkár og forðast nýtt gullgraf-
araæði. Átök geta líka orðið um yf-
irráð en því þarf að afstýra. Til
dæmis gerir Kanada tilkall til yf-
irráða yfir siglingaleiðinni, Norð-
menn sækjast eftir forræði land-
grunnsins umhverfis Svalbarða og
Rússar horfa til olíu- og gasvinnslu á
svæðinu. En norðurskautssvæðið er
viðkvæmt og mjög mikilvægt að
samstaða verði um að
öll umgengni taki til-
lit til viðkvæmrar
náttúru.
Það verður á
ábyrgð ríkisstjórna
og þeirra fyrirtækja
sem vinna munu að
úrvinnslu auðlinda að
tryggja að vernd og
nýting geti farið sam-
an og sátt verði náð
um hvernig að verði
staðið. Nú þegar for-
mennsku Rússa lýkur
í Norðurskautsráðinu
koma sex ár þar sem
þrjár Norðurlanda-
þjóðanna taka við
formennsku hver af
annarri og geta því
unnið saman í sam-
fellu. Það er stærsta
verkefni samtímans
að ná samstöðu með
þjóðum heims um
víðtækar aðgerðir til
að snúa lofts-
lagsþróuninni við og
vinna gegn hitn-
uninni. Þar ætla ég
Norðurlöndum stórt hlutverk.
Frábær vinna í gangi
Vísindarannsóknir hafa verið og
verða áfram gífurlega þýðing-
armiklar fyrir sjálfbæra þróun á
norðurskautssvæðinu. Gegnum
rannsóknir og með nútímatækni má
þróa aðferðir og tæki sem gera nýt-
ingu mögulega í fullri sátt við við-
kvæmt umhverfi og menningar-
aðstæður á norðurslóð. Um allan
heim vinna vísindamenn að rann-
sóknum sem skipta máli. Síðastlið-
inn vetur voru t.d. kynntar 12 rann-
sóknaráætlanir fyrir
heimskautasvæðið sem 140 vís-
indamenn taka þátt í og er loka-
skýrslu um niðurstöður að vænta í
haust. Þessi rannsóknarverkefni eru
kynnt af fyrrnefndum Robert W.
Corell, forseta ICARP, og Kristjáni
Kristjánssyni hjá Rannís en hann er
nýr forseti alþjóðlegrar vísinda-
nefndar norðurheimskautsins,
IASC, og megum við vera stolt af
því.
Þriðja alþjóðaár heimskautasvæð-
anna er frá mars 2007 til jafnlengdar
2008. Rannsóknir á loftslagsbreyt-
ingum og áhrifum þeirra á umhverfi,
lífríki og samfélag verða í brenni-
depli á rannsóknarárinu. Í Kiruna
voru kynnt 218 verkefni sem 63
þjóðir taka þátt í og talið að um 50
þúsund manns komi að þeim með
einum eða öðrum hætti. Íslendingar
taka þátt í á annað hundrað verk-
efnum. Þarna er um bestu fáanlegu
vísindavinnu að ræða sem ætlað er
að flæða frá norðri og um allan heim.
Tillaga er um að íslensk stjórnvöld
beiti sér fyrir því að komið verði á
fót sérstakri markáætlun um rann-
sóknir á hnattrænum breytingum og
áhrifum þeirra á náttútu og sam-
félag til styrktar stærri samstarfs-
verkefnum stofnana, fyrirtækja og
afmarkaðra vísindahópa.
Margar áhugaverðar ráðstefnur
um þessi mál eru í farvatninu og t.d.
verður ráðstefna hér á Íslandi með
tilstuðlan Norrænu ráðherranefnd-
arinnar 11. og 12. september þar
sem íslenskir og erlendir vís-
indamenn fjalla um víxlverkun lofts-
lags og hafstrauma og kynna nýj-
ustu og bestu þekkingu um möguleg
áhrif loftslagsbreytinga á Golf-
strauminn og lífríki og straumakerfi
Norður-Atlantshafsins, sem er afar
mikilvægt fyrir fiskiþjóðina.
Það er frábær vinna í gangi í vís-
indasamfélaginu. En sú vísindavinna
verður til einskis unnin ef stjórn-
málamenn taka ekki þær pólitísku
ákvarðanir sem niðurstöður rann-
sókna kalla á.
Óumflýjanlegar
breytingar
Eftir Rannveigu
Guðmundsdóttur
Rannveig
Guðmundsdóttir
» Vísindavinnaverður til
einskis unnin ef
stjórnmálamenn
taka ekki þær
pólitísku ákvarð-
anir sem nið-
urstöður rann-
sókna kalla á.
Höfundur er fulltrúi Norður-
landaráðs í þingmannasamstarfi
norðurskautssvæðisins.
margir séu orðnir ónæmir fyrir þessum
hefðbundnu fréttamyndum af van-
nærðum afrískum börnum með stór
augu,“ segir Ellen og Eyþór bætir við að
þau hafi viljað draga upp aðra mynd af
Afríku, þar sem lífsgleðin ríkir þrátt fyr-
ir oft á tíðum erfiðar aðstæður. „Því
þrátt fyrir alla fátæktina, en Malaví er
þriðja fátækasta land í heimi, þá er fólk-
ið þarna svo gefandi, glatt og óspillt.
Þannig var alls staðar tekið á móti okkur
með dansi og söng,“ segir Ellen.
Margir þeirra sem fara til Afríku
heillast svo af álfunni að þeir vilja ólmir
heimsækja hana aftur. Ekki er að hægt
að sleppa Ellen og Eyþóri án þess að
forvitnast um hvort þau séu sama sinnis.
„Já, ekki spurning,“ segir Ellen og upp-
lýsir að þau hjónin séu þegar byrjuð að
leggja drög að næstu ferð.
uði,“ segir Eyþór og leggur áherslu á að
allir geti lagt sitt af mörkum. „Með því
að styrkja verkefni Rauða kross Íslands
geta Íslendingar haft bein áhrif á lífs-
kjör þessa fólks,“ segir Eyþór og tekur
fram að þau hjónin séu nú að leggja
drög að styrktartónleikum á nýju ári.
Lífsgleðin ríkjandi meðal íbúa
þrátt fyrir alla fátæktina
Þess má að lokum geta að í vinnslu er nú
heimildamynd um heimsókn Ellenar og
Eyþórs til Malaví sem frumsýnd verður í
Ríkissjónvarpinu síðar í vetur.
Að sögn Eyþórs vilja þau með því móti
leggja sitt af mörkum til að fræða Ís-
lendinga um aðstæður fólks í Afríku og
ekki síst bjóða upp á annan vinkil og
kannski persónulegri en fréttavinkilinn
sem dynur á fólki sí og æ. „Ég held að
skiptir máli“
að sjá hversu mikið er hægt að gera fyrir tiltölulega lítinn pening,“ segja Ellen Kristjánsdóttir og Eyþór Gunnarsson.
skólum af landsbyggðinni í Skot-
landi. Þetta er samkvæmt þeirri
kenningu að takist okkur að laða
hæfa kennara og rannsóknaraðila
til þessara svæða muni það leiða til
þess að nemendur kjósi að sækja
menntun þangað. Samfélagsgerðin
breytist einnig. Þetta hefur tekist á
Íslandi. Háskólarnir á Akureyri og
Bifröst eru ágæt dæmi um það.“
Fólk mun kjósa dreifbýlið
Spurður hvort fólk yfirgefi ekki
menntasetur á landsbyggðinni að
loknu námi segir Roger svo ekki
þurfa að vera. Atgervisflótti sé þó
alltaf mögulegur. Að auki spáir
hann því að íbúar höfuðborgarsvæð-
isins muni í framtíðinni kjósa að
flýja skarkalann og búa þar sem
styttra sé að aka til vinnu. Svo muni
eldra fólk vilja flytja í kyrrðina úti á
landi.
„Svalbarði er dæmi um samfélag
sem hefur breyst frá því að snúast
um kolavinnslu yfir í að sinna nú í
auknum mæli ferðamannaþjónustu.
Ennfremur hafa norskir háskólar
átt í samstarfi um rekstur háskóla
þar. Það samstarf hefur borið ár-
angur og nú sækir ungt fólk frá
Noregi og öðrum þjóðum í að kom-
ast í nám til Svalbarða. Þetta eru
ekki stór verkefni en þau gætu til að
mynda nýst á Austfjörðum á Ís-
landi.“
margt svipaðar og þær voru í Skot-
landi fyrir nokkrum áratugum.
Þéttbýlið dregur fólk að. Tilraunir
til að snúa þróuninni við voru ekki
árangursríkar. Samstarfsmenn
mínir í Skotlandi eru sammála mér
um að þessar framkvæmdir hafi
verið mistök og að síðari tíma
áhersla á smærri einingar, sem
styðja við bakið á frumkvöðla-
starfsemi utan helstu þétt-
býliskjarna, sé árangursríkari.
Í dag útskrifast fjölmargir frá há-
jarðefnaeldsneyti hefur verið.
Sú spurning hlýtur að vakna
hvort það sé ábyrg notkun á vatns-
lindum að setja stíflu í hverja á í
landinu til að framleiða orku. Ég tel
að láta eigi svæði á hálendi Íslands
ósnortin. Sum svæði á að láta í
friði.“
Fjárfesting í menntun
styrkir dreifbýlið
Roger hefur einnig unnið að ráðgjöf
á sviði umhverfisskipulagsmála.
Hann er harður andstæðingur
Kárahnjúkavirkjunar og segir
framkvæmdina bera keim af sams-
konar stórverkefnum í Skotlandi á
sjötta og sjöunda áratugnum. Þá
hafi slíkar framkvæmdir verið tald-
ar lausn á atvinnuleysi og fólksflótta
frá dreifbýli en annað hafi komið á
daginn.
Eitt verkefnið, álbræðsla, hafi
flust á brott eftir nokkur ár; annað
verkefnið, pappírsverksmiðja, hafi
farið sömu leið og hið þriðja, stór
sögunarverksmiðja, hafi oft þurft á
ríkisaðstoð að halda. Hann hvetur
til aukinnar fjárfestingar í háskól-
um.
„Aðstæður á Íslandi eru nú um
nd
umhverf-
dsins og
un gróð-
nu.
æki sem
ta átt. Sá
erulegur.
nir það.
menn-
garsvæð-
g Ed-
ð á
m fela í
oftteg-
nig að
sem
orðið að
svöru frá
sé að
heim.
stöðu. Á
tórum
af vatni.
rlöndum
l í Evr-
úr Dóná
nni muni
u líkt og
aráttunni
Morgunblaðið/Sverrir
Uppgræðsla Roger Crofts telur
frekari uppgræðslu geta styrkt
ímynd Íslands á alþjóðavettvangi.
baldura@mbl.is
2 milljónir barna í sunn-
rðri Afríku hafa misst foreldra
næmi.
ví í Afríku er þriðja fátækasta
heimi.
kur fólks í Malaví eru einungis
því að styrkja verkefni Rauða
Íslands í Afríku geta Íslend-
t bein áhrif á lífskjör íbúa þar.
ns kostar 150 þúsund krónur að
upp vatnsborholu með dælu í
g tryggja íbúum þannig hreint
SKURN