Morgunblaðið - 03.02.2007, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. FEBRÚAR 2007 27
ndra ástæðna hefði bara
Menn hefðu farið að velta
fyrir sér. Miklu betra að
hreint út“, segir Bonde-
r að sýna veikleika
r ákveðnar hugmyndir um
uli góðan leiðtoga. Honum
leiðtogar verði að vera
segir fólk sjá fljótlega í
ga sem ekki eru sjálfum
r. Ekki megi leiðtogar
na með höfðinu heldur
anu.
ogi á að þora að opinbera
það ber vott um þann
n þarf að búa yfir. Þá get-
lk lært að þekkja veiku
dans og veit þá hverrar
rf.“ Bondevik leggur
á virka hlustun og að gefa
í sé fólgin virðing sem
kils í samskiptum. Hann
við höfum búið til sam-
æ fleirum liggi mikið á
r á móti sé æ minni tími til
pta.
menn sem vilja láta gott af
að vera tilbúnir til að
ma í að hlusta á fólk og
umræðuefninu. Mik-
ta manna á milli verður
g hefur mikil áhrif á heilsu
og vellíðan. Mikil verðmæti liggja í því
smáa í daglegu amstri; smá hrósi, stuðn-
ingi og ráðleggingum. „Það eru litlu
hlutirnir sem skipta máli og hafa oft
mestu áhrifin. Allir þurfa að finna að
þeir skipti máli og hafi þýðingu, líka þeir
sem eru í toppstöðum,“ segir Bondevik.
Geð og líkami – órjúfanleg heild
Bondevik segir að þunglyndið hafi kennt
sér að setja skýrari og ákveðnari mörk.
Hver manneskja hefur sín mörk, bæði
varðandi það sem hún getur tekið að sér
og líka hvers hún getur krafist af sér
sjálfri. Hann hafði farið yfir hvor
tveggja þessi mörk. Hann átti erfitt með
að segja nei, sérstaklega þegar hann
stóð frammi fyrir verkefnum sem honum
þótti skemmtileg og mikilvæg og þau
voru mörg og margbreytileg. Bondevik
viðurkennir að hann vilji ekki valda fólki
vonbrigðum, en fái fólk aldrei frið eða
tækifæri til að draga sig í hlé geti það
bitnað á heilsunni.
Hann upplifði líka hve sterkt geð og
líkami tvinnast saman. Geðröskunin olli
algjöru niðurbroti á líkamlegu atgervi
hans. Nokkurra metra ganga var honum
næstum ofviða. „Fyrsta daginn gat ég
bara tekið örfá skref en varð þá að setj-
ast, varð að hvíla mig, gat ekki meira.
Samt hafði ég verið í góðu líkamlegu
formi“, segir Bondevik.
Stuðningsnet fjölskyldu
og vina í bataferlinu
Bondevik upplifði einangrun og einsemd
þegar hann veiktist og gerir sér nú grein
fyrir mikilvægi samskipta og umhyggju.
Hann segir tengslanetið skipta sköpum í
bataferlinu. „Meira að segja forsætisráð-
herra getur komist í þannig ástand að
hann upplifi að hann sé einskis virði.
Byrjunin á bataferli mínu var að finna
að konan mín og börnin kunnu að meta
mig þrátt fyrir ástandið og í því fólst
mikill styrkur. Smám saman kom svo
aftur sjálfsvirðingin og sjálfstraustið“.
Hann var í þannig ástandi að honum
fannst hann algjörlega mislukkaður,
einskis virði, núll og nix. „Umhverfi mitt
minnti mig á að ég væri einhvers virði.
Minnti mig á hvað ég hafði gert og að ég
skipti enn máli“. Fjölskyldan var mik-
ilvægasti stuðningurinn við að halda
voninni gangandi. Vinir hans og sam-
starfsfólk stóðu einnig þétt við bakið á
honum, buðu fram aðstoð og yfirgáfu
hann ekki.
Umburðarlyndi
norsku þjóðarinnar
Þar sem miklir fordómar hafa tengst
geðheilbrigðismálum, var dæmafátt að
forsætisráðherra þyrði að koma fram.
Þá voru ekki síður merkileg viðbrögð
flokksfélaga, stjórnarandstæðinga,
norsku þjóðarinnar og fjölmiðla. Í fyrstu
las Bondevik hvorki blöð né hlustaði á
fréttir, svo hann vissi ekki af umfjöll-
uninni fyrr en síðar. Fyrst bar á ein-
staka neikvæðum röddum og vangavelt-
um um hvort forsætisráðherra með
geðræn vandkvæði væri treystandi, en
slíkt umtal varð ekki langlíft.
Flestir sýndu vandanum skilning:
„Auðvitað getur forsætisráðherra orðið
andlega eða líkamlega veikur eins og
aðrir, hann þarf bara sinn tíma til að ná
sér. Þeir sem ekki töluðu á þessum nót-
um í upphafi hafa nú skipt um skoðun“,
segir Bondevik. Hreinskilni Bondevik
hefur svo sannarlega dregið úr for-
dómum gagnvart geðsjúkdómum, bæði í
Noregi og fleiri löndum. Þótt hreinskilni
hans um eigin veikindi og áhrif hennar á
viðhorf gagnvart geðsjúkum yrði það
sem upp úr stæði þegar starfsferli hans
lýkur, væri hann meira en sáttur.
Mikilvægi atvinnuþátttöku
Við ræddum þann vanda sem vestræn
samfélög standa nú frammi fyrir vegna
ört vaxandi fjölda öryrkja, sérstaklega
ungs fólks með geðræn vandamál. Aðal-
forvörnin að mati Bondevik er að koma í
veg fyrir einelti á vinnustöðum. Meðan
Bondevik var við stjórnvölinn kom hann
af stað herferð gegn einelti á vinnustöð-
um.
„Þátttaka í atvinnulífinu er mikilvæg
fyrir sjálfsmynd hvers og eins, þess
vegna er atvinnuleysi svo niðurbrjótandi
og eyðileggjandi, sérstaklega fyrir þá
sem óska einskis frekar en vera í vinnu.
Þess vegna er það eitt að útvega fólki
vinnu mikilvægt framtak. Annað sem má
nefna er að mörgum sem gjarna vilja
vera á vinnumarkaðnum er ýtt þaðan út.
Orsakirnar geta verið af ýmsum toga,
bæði geðrænum og líkamlegum. Einelti
á vinnustöðum er staðreynd og allir
verða að leggja hönd á plóg til að vinna
gegn því, fagfélög sem og stjórnendur í
fyrirtækjum, og enginn vinnustaður á að
vera undanskilinn. Þær rannsóknir sem
gerðar hafa verið á einelti verður að
skoða ítarlega, taka niðurstöður alvar-
lega og ákveða aðgerðir í framhaldinu.
Við verðum að finna flöt til sameig-
inlegra aðgerða gegn slíku ofbeldi. Eng-
inn á að vera í þeirri stöðu að kvíða því
að mæta í vinnuna,“ segir Bondevik.
„Margir verða að fara út af vinnu-
markaðnum í lengri eða skemmri tíma,
vegna geðrænna kvilla eða áfengis- eða
vímuefnavanda. Fyrir þessa einstaklinga
er öflug starfsendurhæfing lykilatriði og
að fólk fái tækifæri til að ‘mjakast’
smám saman inn í hringiðu atvinnulífs-
ins. Vinnustaðinn og aðstöðuna verður
að laga að hverjum og einum.“
Að mati Bondevik er vinnustaðurinn
mikilvægt samfélag; að tilheyra hópi,
vera í hlutverki og skipta máli. Velferð-
arþjóðfélagið byggist á vinnuafli sem er
aðalkrafturinn í verðmætasköpun. Það
er ekki bara mikilvægt fyrir einstakling-
inn að hafa vinnu, heldur samfélagið allt.
Þeir sem skapa atvinnutækifæri leggja
mun meira til samfélagsins en hefðu þeir
borgað í styrktarsjóði í beinhörðum pen-
ingum. Þegar einstaklingur fær atvinnu
við hæfi, hefur það slík margföldunar-
áhrif að Tryggingastofnun og lífeyr-
issjóðir ættu að gera það að sínu kapps-
máli að finna leiðir til að styrkja
fyrirtæki til atvinnusköpunar fyrir fólk
með skerta færni.
Einstaklingslausnir
í stað heildarlausna
„Mörg okkar þurfa einstaklingsmiðaðar
lausnir á vinnustað. Í fyrstu getur þetta
virst ógerlegt. Atvinnurekendur eru
hræddir við of mikinn kostnað, en ár-
angursríkar, einstaklingsmiðaðar lausnir
auka hagnað fyrirtækjanna,“ segir
Bondevik.
Hann segir stjórnendur fyrirtækja
vera lykilfólkið. „Góðir stjórnendur eru
næmir fyrir samstarfsfólki sínu, gefa sér
tíma til að tala við það, hlusta með at-
hygli og taka mark á þeim merkjum sem
starfsmaðurinn sendir út frá sér á degi
hverjum. Oft eru þetta merki um alvar-
leg vandamál sem viðkomandi þorir ekki
að tala um“.
Bondevik hefur þá skoðun að við þurf-
um að endurvekja trúna á hvern ein-
stakling og forðast að steypa alla í sama
mót. „Enginn er t.d. alveg eins og ég.
Ganga verður út frá því að hver mann-
eskja sé einstök, hver hefur sína hæfi-
leika og réttindi. Stjórnmálamenn tala
oft um hópa, t.d. aldraða, fatlaða eða
börn. En hópar hafa hvorki tilfinningar
né hugsanir, þær hafa bara ein-
staklingar. Stjórnmálamenn, leiðtogar í
atvinnulífi, svo og verkalýðsleiðtogar
hafa skyldum að gegna í því að end-
urvekja trúna á að hver einstaklingur
hafi eitthvað fram að færa sem skiptir
máli fyrir atvinnulífið,“ segir Bondevik.
Ungir stjórnmálamenn
á vettvang
Við ræddum aðeins um komandi kosn-
ingar á Íslandi og að margir nýir, ungir
stjórnmálamenn sem vilja láta gott af
sér leiða kæmu fram á völlinn. Mér lék
forvitni á að heyra hvað Bondevik ráð-
legði ungum stjórnmálamönnum sem
vildu ná árangri í að auka atvinnuþátt-
töku fólks. Bondevik leggur áherslu á að
ungir stjórnmálamenn megi ekki treysta
eingöngu á fræðin. Þeir verði líka að afla
sér notendaþekkingar og þekkingar frá
fólki sem starfar við að koma fólki aftur
út í atvinnulífið.
„Stjórnmálamenn verða að gefa sér
tíma til að vera á vettvangi til þess að
geta gert sér ljóst hvað skiptir fólk máli.
Ég hef hitt áfengis- og vímuefna-
sjúklinga sem hafa brennt allar brýr að
baki sér en með réttri aðstoð t.d. frjálsra
félagasamtaka hafa þeir komist aftur út
á vinnumarkaðinn og í framhaldinu náð
að byggja upp fjölskyldulíf sitt. Þeir
hafa endurheimt mannlega reisn með
því að fá einstaklingsaðlögun á vinnu-
stað og þann tíma sem hver og einn þarf,
sem er afar einstaklingsbundið. Þótt þú
hafir fengið grænt ljós á að þú sért tilbú-
inn að fara í vinnu, gæti þurft að taka til-
lit til þín á vinnustað og veita þér aðlög-
unartíma. Þegar fólk veikist á geði getur
það oft ekki stundað vinnu sína jafnvel
og áður, hvort sem starfið reynir á lík-
amlega- eða vitræna getu,“ segir Bonde-
vik.
Hann ber hag þeirra sem kljást við
geðsýki fyrir brjósti og mikilvægi þess
að tekið sé tillit til hvers og eins.
Aukin áhersla á
geðheilbrigðismál
Í stjórnartíð Bondevik urðu allir flokkar
sammála um að geðheilbrigðismál hefðu
setið á hakanum. Aukið fjármagn var
sett í málaflokkinn en jafnframt var
höfðað til ábyrgðar samfélagsins alls.
Aukið geðheilbrigði útheimti að allir
legðu sitt af mörkum við að styðja við
fólk sem ætti við erfiðleika að stríða,
einföld atriði eins og að láta náungann
okkur varða með tillitssemi og um-
hyggju. Aðalmarkmiðið var aukin þátt-
taka í samfélagi manna og að koma í veg
fyrir að fólk einangraðist í veikindum
sínum. Atvinnutækifæri voru því lyk-
ilatriði og að manneskjan sjálf væri í for-
grunni.
Ganga ætti út frá grunnmannrétt-
indum þegar þjónusta væri hönnuð.
Tengsl manna á milli væri undirstaðan
og það að tilheyra stærra samhengi.
Vinna ætti út frá því að auka sjálf-
stæði og sjálfsbjargargetu fólks og ýta
undir hæfni manna til að ná tökum á eig-
in lífi. Nærþjónustan væri hornsteinn
þjónustunnar, bæði í fyrirbyggjandi að-
gerðum og eftirfylgd. Endurskoða þyrfti
alla uppbyggingu á geðheilbrigðisþjón-
ustunni, auka fagmenntun, þverfaglega
samvinnu og framhaldsmenntun heil-
brigðisstétta. Bondevik er afar stoltur af
þessari stefnumörkun, en eftir á að
hyggja telur hann að menn hafi farið of
geyst. Eldri þjónustuúrræði voru lögð
niður áður en búið var að tryggja aukið
fjármagn í að veita góða þjónustu, m.a.
utan stofnana, svo víða varð misbrestur í
þjónustunni.
Það sem Bondevik telur að við getum
fyrst og fremst lært af Norðmönnum er
leikni í að virkja notendur í öllu ferlinu.
Samt sem áður hafa Norðmenn langa
hefð fyrir notendafulltrúum á öllum stig-
um geðheilbrigðisþjónustunnar, allt frá
skipulagningu að þjónustunni sjálfri, en
það er ekki nóg, segir Bondevik, ef við
tökum ekki mið af þeirri þekkingu.
„Lýðræði er ekki bara réttur til að
kjósa í kosningum, lýðræði þarf líka að
stunda á vinnustöðum, í skólum og í heil-
brigðiskerfinu“, segir hann. Bondevik
álítur að við verðum því m.a. að nýta
okkur þekkingu fólks sem hefur verið
geðveikt og náð bata. „Það býr yfir
praktískri þekkingu á því hvað málið
raunverulega snýst um. Við verðum að
hleypa þekkingu notendanna betur að
og nýta þá þekkingu til að móta þjón-
ustuna,“ segir Bondevik.
Ég benti honum á þá staðalmynd að
geðsjúkir væru haldnir dómgreind-
arleysi eða vöntun á sjúkdómsinnsæi.
„Já, það er einmitt þetta sem er svo
röng hugsun og henni þarf að breyta.“
Hugsjónafólk
Bondevik virkjar nú krafta sína í mann-
réttindamál og baráttu gegn fátækt og
neikvæðum umhverfisáhrifum. Hans
skoðun er sú að við höfum alla þá þekk-
ingu sem til þarf til að takast á við þenn-
an vanda, það sem þurfi sé pólitískur
vilji. Hann hræðist þá auknu efn-
ishyggju sem einkennir nútímann og ótt-
ast að afleiðingarnar verði kuldalegra
samfélag. Hann leggur áherslu á gildi
ólíkra menninga og leggur mikið uppúr
andlegum verðmætum og mannrækt.
Hann telur þörf fyrir leiðtoga sem vilja
vinna að þessum málaflokkum ef við eig-
um að standast þær ögranir sem við
okkur blasa.
Skoðun Bondevik er sú að verðmætin
liggi ekki í þeim kerfum sem við höfum
búið til heldur í ákvörðunum sem hafi
áhrif á sérhvern einstakling. Verðmætin
liggja líka í hugsjónafólkinu. Fólki sem
gefur af tíma sínum og krafti í hugð-
arefni sín. Stjórnmálamenn geta gert
hverja þingsályktunartillöguna eftir
aðra, sett ný lög og reglugerðir og veitt
aukið fjármagn, en þeir geta ekki gert
samþykktir um áhuga, brennandi löng-
un, hugsjón eða þann neista sem þarf til
breytinga.
Bondevik heldur því fram að þunga-
viktarmanneskja í stjórnmálum verði að
vera í fararbroddi til þess að málaflokk-
ur sem geðheilbrigðismál nái braut-
argengi og litið verði á góða geðheilsu
sem jafn mikilvæga og hina líkamlegu.
Annars fái málaflokkurinn ekkert vægi.
Hann var í slíkri pólitískri aðstöðu og
ekki sakaði að hann bjó yfir reynslu af
því að hafa misst heilsuna og náð henni
aftur. Hann lítur nú öðrum augum á lífið
en áður en hann veiktist. Allt sem
honum þótti gott er nú enn betra, því
upplifunin og samjöfnuðurinn gerir já-
kvæðu atriðin svo miklu sterkari. Núna
nýtur hann þess að snæða máltíð með
fjölskyldunni, verja tíma með vinum,
fara í gönguferðir og hlusta á góða tón-
list.
„Þegar maður hefur mætt erfiðleikum
kann maður betur að meta það góða í líf-
inu. Fólk verður sterkara við að komast
í gegnum svona reynslu,“ segir Bonde-
vik að lokum.
gegn geðsjúkum stríð á hendur
um Kjell Magne Bondevik, fyrrverandi forsætisráðherra í Noregi, og Elín Ebba Ásmundsdóttir.
Höfundur er forstöðuiðjuþjálfi geð-
sviðs LSH og lektor við Háskólann á
Akureyri. ebba@landspitali.is
vik stóð ber-
ður frammi
sinni og gaf
eðsýkinni
m fólk átti ekki
.
vik stóð uppi
gurvegari og
i ríkari.
t hann mis-
ur, einskis
og nix.
fum alla þá
gu sem til þarf
st á við þenn-
það sem þarf
ur vilji.