Morgunblaðið - 12.05.2007, Blaðsíða 48

48 LAUGARDAGUR 12. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
MARGIR muna þá tíma er verð-
bólgan herjaði á íslensk heimili og
vita að peningar eru hverfult fyr-
irbæri. Þegar peningar glata hratt
verðgildi sínu lærir fólk að þeir eru
slakur mælikvarði á verðmæti og að
peningalegur sparn-
aður er ekki nothæf
leið til að ávaxta eignir.
Um árabil áttu íslensk-
ar fjölskyldur ekki
aðra kosti, fyrir utan
beinan atvinnurekstur,
en að festa fé sitt í
steinsteypu eða spari-
skírteinum ríkissjóðs.
Svo kom verðtrygg-
ingin sem gerði pen-
ingalegan sparnað að
nýju mögulegan og
skömmu síðar mark-
aðir fyrir skuldabréf og
hlutabréf sem gáfu heimilum fjöl-
breyttari möguleika til að ávaxta
sinn sparnað og opnuðu nýjar fjár-
mögnunarleiðir fyrir atvinnulífið.
Þegar loks verðbólgan var kveðin
niður með „þjóðarsáttinni“ má segja
að tekist hafi að endurvekja traust
fólks á peningum. Nú gátu Íslend-
ingar hagað sínum fjármálum líkt og
nágrannaþjóðirnar höfðu gert í ára-
tugi, treyst peningalegum sparnaði
og miðlað honum eftir smekk og
áhættusækni hvers og eins. Innláns-
reikningar gáfu hóflega ávöxtun en
þeir sem vildu meira gátu freistað
gæfunnar á mörkuðum skuldabréfa
eða hlutabréfa.
En Adam var ekki lengi í Paradís.
Íslendingar báru því miður ekki
gæfu til að rækta þennan nýja akur
af þeirri þolinmæði og yfirvegun sem
nauðsynleg er. Ráðist var í svokall-
aða einkavæðingu á ríkisbönkunum
og öðrum stórum ríkisfyrirtækjum
með slíkum látum að helst er að
jafna við aðfarir Jeltsíns sáluga í
Rússlandi. Um leið var slakað á
hömlum varðandi fjármagnsflutn-
inga og losað um tök Seðlabanka.
Hinir nýju bankaeigendur höfðu
ekki fyrr tekið við góss-
inu er þeir hófu mikla
yfirreið til að sanka að
sér lánsfé. Það reyndist
auðvelt, því að aldrei í
veraldarsögunni hefur
annar eins hafsjór af
ódýru lánsfé verið í
boði á alþjóðlegum
mörkuðum og síðustu
misserin. Þúsundum
milljarða af lánsfé var
svo varið til þess að
taka yfir fyrirtæki hér-
lendis og erlendis og
þóttu þeir dílar flestir
góðir. Seðlabankanum fannst hins
vegar fjárstraumurinn til landsins
helst til stríður og fór því að hækka
stýrivexti til að slá á ósköpin. Þá vildi
ekki betur til en svo að spákaup-
menn tóku að höndla með svokölluð
Jöklabréf upp á hundruð milljarða til
að hagnast á miklum vaxtamun á
milli íslensku krónunnar og lág-
vaxtagjaldmiðla (eða til að hagnast á
væntanlegu falli íslensku krónunnar
eftir því hvar menn standa í fæðu-
keðjunni). Þetta jók enn á inn-
streymi lánsfjár til landsins og efldi
íslensku krónuna þannig að svarf að
hefðbundnum útflutningsatvinnu-
vegum og sprotafyrirtæki lögðu á
flótta.
Á yfirborðinu lítur þetta svo sem
ekki svo illa út og að mati ríkisstjórn-
arflokkanna er þetta til marks um
frábæra hagstjórn. Hafa ekki risið
hér upp öflug fyrirtæki sem hafa náð
undir sig miklum eignum erlendis og
haldið uppi miklu góðæri hérlendis?
Jú mikil ósköp. Það sem veldur engu
að síður áhyggjum er að líklega hef-
ur gamli verðbólgudraugurinn, sem
át upp sparifé landsmanna á áttunda
áratugnum komið sér fyrir, í nýjum
skapnaði, í efnahag hinna nýju stór-
fyrirtækja og reyndar í efnahag
flestra fyrirtækja og heimila í land-
inu. Eignirnar samanstanda jú að
verulegu leyti af hlutafé og fast-
eignum. Hvort tveggja hefur verið
blásið upp í verði með aðstoð fyrr-
nefndrar holskeflu lánsfjár. Verð-
bólgudraugurinn er sem sagt end-
urvakinn. Innpakkaður en í fullu
fjöri. Skuldahliðin samanstendur
hinsvegar að mestu af öllu stöðugra
efni. Verðtryggðum eða geng-
istryggðum lánum. Fari svo illa að
íslensk heimili og fyrirtæki komi út
úr darraðardansinum með stórlega
skert eigið fé eða jafnvel öfugan höf-
uðstól verður fátt til huggunar. Ein-
hverjir geta samt ornað sér við það
að þetta æsilega skeið í hagsögu okk-
ar, sem minnir helst á spilavíti, hefur
fært okkur nokkra milljarðamær-
inga.
Verðbólgudraugur-
inn snýr aftur
Hálfdán Örnólfsson telur gamla
verðbólgudrauginn í fullu fjöri » Adam var ekki lengi íParadís. Íslendingar
báru því miður ekki
gæfu til að rækta þenn-
an nýja akur af þeirri
þolinmæði og yfirvegun
sem nauðsynleg er.
Hálfdán Örnólfsson
Höfundur er framhaldsskólakennari.
Í NÝLEGU svari núverandi heil-
brigðisráðherra, Sivjar Friðleifs-
dóttur, við fyrirspurn á þingi um af-
stöðu ráðuneytisins til
greiðsluþátttöku Tryggingastofn-
unar í kostnaði sjúk-
linga vegna viðtals-
meðferðar hjá
sálfræðingi er með af-
gerandi hætti tekin af-
staða gegn því að sam-
ið verði við
sálfræðinga, en þar
segir svo: Ekki verða
teknar ákvarðanir um
að greiða fyrir sam-
talsmeðferð sálfræð-
inga á stofum með að-
ild
Tryggingastofnunar
ríkisins þar sem þessi
þjónusta mun verða veitt á heilsu-
gæslustöðvum í framtíðinni.
Eins og kunnugt er hafa sálfræð-
ingar barist fyrir því að Trygg-
ingastofnun taki þátt í kostnaði
sjúklinga vegna viðtalsmeðferðar
hjá sálfræðingum. Hér er um brýnt
hagsmunamál sjúklinga að ræða en
kannanir á síðustu misserum á þörf-
um og óskum notenda geðheilbrigð-
isþjónustunnar sýna sterka ósk um
greiðari aðgang að viðtalsmeðferð.
Þá liggur einnig fyrir eindregin ósk
frá notendum um aukin áhrif og val
í tengslum við meðferð. Kom þetta
m.a. fram á málþingi í tengslum við
Geðheilbrigðisdaginn s.l. haust og á
rástefnu sem Hugarafl hélt með
notendum, aðstandendum og fag-
fólki á síðasta ári. Það er ósk not-
enda að hafa val um annað meðferð-
arform en lyfjameðferð eina. Þá er
þátttaka Tryggingastofnunar vegna
viðtalsmeðferðar eðlilega þróun
geðheilbrigðisþjónustu hér á landi.
Stór hluti þeirra sem eiga við geð-
raskanir að stríða þjáist af þung-
lyndi og kvíðaröskunum. Viðtals-
meðferð hefur reynst vera
áhrifaríkasta og hagkvæmasta með-
ferðin í slíkum tilvikum. Með sama
hætti og gert er í nágrannalöndum
okkar mælir Land-
læknisembættið með
viðtalsmeðferð sem
fyrstu meðferð vegna
slíkra raskana.
Tilefni þessara
skrifa er hins vegar
ekki að vekja athygli á
ágæti viðtalsmeðferðar
heldur vekja enn og
aftur athygli á því að
heilbrigðisráðherra
brýtur rétt á sálfræð-
ingum sem stétt. Það
verður ekki liðið.
Sálfræðingar kvört-
uðu fyrir tveimur árum til Sam-
keppniseftirlitsins vegna þess
hvernig ráðuneytið mismunaði sál-
fræðingum með því að taka þátt í
kostnaði sjúklinga sem sækja við-
talsmeðferð hjá geðlæknum en ekki
þeim sem sækja viðtalsmeðferð hjá
sálfræðingum. Niðurstaða Sam-
keppniseftirlitsins var skýr. Sú
ákvörðun heilbrigðisyfirvalda að
semja ekki um greiðsluþátttöku
hins opinbera í kostnaði sjúkra-
tryggðra fór gegn markmiðum sam-
keppnislaga nr. 44/2005. Þegar ráð-
herra vísaði þessari niðurstöðu til
áfrýjunarnefndar samkeppnismála
klofnaði hún í afstöðu sinni. Ágrein-
ingur nefndarinnar sneri ekki að því
hvort ráðherra bryti samkeppn-
islög. Áfrýjunarnefndin klofnaði
(2:1) í afstöðu sinni til þess valds
sem heilbrigðislög veittu ráðherra
gagnvart öðrum lögum. Meirihluti
áfrýjunarnefndar taldi að heilbrigð-
islög veittu ráðherra svo ríka heim-
ild til ákvarðana um forgang verk-
efna að hann væri ekki bundinn af
samkeppnislögum.
Í ljósi þessarar niðurstöðu vakna
tvær spurningar: Í fyrsta lagi vakn-
ar spurning um hvers konar laga-
umhverfi við höfum búið stjórn-
endum samfélagsins þegar þeim er
veitt vald til að sniðganga grund-
vallarréttindi heillar stéttar? Þetta
geta þeir gert að eigin geðþótta því
enga nauðsyn bar til að mismuna
sálfræðingum? Í öðru lagi hlýtur að
vakna spurning um siðferði ráð-
herra sem notar vald sitt með þeim
hætti sem hér kemur fram. Að not-
færa sér umdeilda heimild í heil-
brigðislögum til að sniðganga sam-
keppnislög? Slíkt er skiljanlegt ef
miklir hagsmunir eru í húfi. En í því
tilfelli sem hér um ræðir er því ekki
til að dreifa. Gagnvart sálfræð-
ingum er ekki annað að sjá en að
ákvörðunin sé geðþóttaákvörðun.
Eftir stendur spurningin: Hvers
vegna brýtur ráðherra á okkar
stétt? Hvers vegna telur heilbrigð-
isráðherra nauðsynlegt að beita
valdi sínu til að svipta sálfræðinga
sem stétt þeim starfsaðstæðum sem
hjá öðrum stéttum eru taldar
grundvallarréttur?
Heilbrigðisráðherra
mismunar sálfræðingum
Halldór Kr. Júlíusson skrifar
um kostnað sjúklinga vegna
viðtalsmeðferðar
» Sálfræðingar eruósáttir við heilbrigð-
isráðherra. Þeir vilja að
Tryggingastofnun taki
þátt í kostnaði sjúklinga
vegna viðtalsmeð-
ferðar.
Halldór Kr. Júlíusson
Höfundur er formaður
Sálfræðingafélags Íslands.
ÞEGAR farið var af stað með afla-
markskerfi fyrir um 20 árum töldu
margir, að þorskurinn væri kominn í
höfn og senn mætti veiða sama afla
og áður. Veiðistofn er
reiknaður af Hafró og
svo er deilt með fjór-
um og þá er kominn
kvótinn. Honum var í
byrjun skipt upp í
samræmi við veiði-
reynslu skipa á þrem-
ur árum frá 1980. Það
virtist sem fundist
hefði ginnheilög
formúla réttlætis,
hagkvæmni og sjálf-
bærni. Þorskinum
var borgið gegn eyð-
ingaröflum. Margir
voru þó tortryggnir af ýmsum
ástæðum. Svo bryddaði á vanda-
málum og þá kom
framsalsréttur kvóta
árið 1990, undir rík-
isstjórn Steingríms
Hermannssonar. Andi
frelsis sveif yfir vötn-
um og sovétið riðaði til
falls. LÍÚ fékk þessu
framgengt að sögn til hagræðingar.
Lúmskasta bragð sögunnar á Al-
þingi. Hver er á móti hagræðingu?
Slatti af krötum og kommum beit á
krókinn ásamt liði Steingríms og
Þorsteins Pálssonar. Ekki sér fyrir
endann á gjörningnum; deilur hafa
aldrei verið meiri. Frá tæknilegu
sjónarmiði ætti framsal ekki að
skipta máli fyrir þorskinn nema
vegna þess að harka fór vaxandi í
öllum efnum og kvótinn varð mið-
punktur í deilum um eignarhald á
auðlindum. Sumir segja að brottkast
hafi aukist. Fullhugar nýrra tíma
prísuðu hagkvæmnina, sem fylgdi
framsali kvóta og strax fóru menn að
versla með hann. Allir áttu að sjá, að
eign útgerða á kvóta tryggði að eig-
endur færu betur með auðlindina en
annars væri. Lesa má hjákátlegt hól
um kvótakerfið víða erlendis, jafnvel
hinum megin á hnettinum í Nýja-
Sjálandi; þeir svöruðu í sömu mynt
enda nota þeir sömu aðferðir. Leifar
af þessu má lesa í nýjasta riti Nat-
ional Geographic, en hávaðasamur
prófessor í veiðistjórnun í Wash-
ington, Ray Hilborn, ber ábyrgðina.
Nýlega vitnuðu fiskifræðingar hér í
hann til stuðnings í andófi gegn nið-
urstöðum vísindamanna, sem birtu
grein í Science um alvarlega stöðu
fiskstofna á heimsvísu.
Dansinn í Hruna
Á tíunda áratugnum var ástand
þorsks mjög slæmt og þá sáu marg-
ir, að eitthvað mikið var að. Sjálf-
bærnin orðin í hættu, en frelsispost-
ular reiknuðu villt og galið
hagræðinguna, sem þeir töldu sig
sjá í fækkun togara. Sjálfur frels-
isguðinn var að verki og þótt sjálf-
bærnin væri ekki lengur við lýði þá
mátti alla vega halda í hagkvæmnina
og réttlætið. Halldór Ásgrímsson
lýsti því oft yfir að hann kannaðist
ekki við aðrar tillögur um stjórnun
veiða. Þetta er rangt; margir mæltu
með sóknarstjórn í stað aflakvóta;
en látum vera. Auðvitað gat enginn
reiknað veiðistjórnunarkerfi út í
hörgul og skellt á borðið. – Eftir
aldamótin kom enn ein lægðin í
stofninn. Hafró var skömmuð fyrir
að týna hundruðum þús-
unda tonna af þorski.
Einn fiskifræðingur
taldi, að bregðast ætti
við þorskleysinu með því
að veiða bara meira og
vitnaði til reynslu frá
Færeyjum. Slík eilífð-
arvél er snilld og margir
sjómenn lögðu við eyru,
sérstaklega smábáta-
menn og einstakir þing-
menn. Aðrir töldu Hafró
vanta jarðsamband. En
hana skorti sjálfstraust
og starfsmennirnir töldu
gagnrýni ósanngjarna því þeir hefðu
of lítið fé til að rannsaka nægilega
vel. Auðvitað sáu þeir,
að eitthvað mikið var
að, en þeir svöruðu því
til, að veitt hefði verið of
mikið. Ofveiði er ekki
þeim að kenna. En
svarið er of einfalt. Ný
vitneskja hefur fengist
um hrun þorsks við Kanada, en þar
er ljóst að þorskurinn er alvarlega
úrkynjaður og auk þess er talið að
botnskemmdir af völdum botnvörpu
hafi orðið og eyðilegging á flóknum
vistkerfum. – Já, og þeir notuðu
sömu veiðistjórnun og við, snilld-
arverkið framseljanlegur kvóti. Svo
komu upplýsingar frá Nýja-
Sjálandi, en þeirra helstu veiði-
fiskar, hokinn, búrfiskurinn og hrifs-
arinn, allir hrundir og R. Hilborn
hefur ekki enn breytt fyrirlestrum
sínum um fyrirmyndirnar.
Og íslenski þorskurinn? Í rallinu
kom í ljós að stofnvísitalan lækkaði
um 17% frá fyrra ári. Forstjórinn
hefur lagt til að aflinn verði færður í
150 þ.t. í nokkur ár. – En menn ýkja
sögur um mikinn afla á 7–10 ára fiski
í mars sl. Já, enn er vín í glösum í
Hruna og dansinn dunar. Og sífellt
fleiri hafa keypt kvóta og hanga eðli-
lega á honum eins og hundar á roði.
Aðrir mæna augum til þess að eign-
ast sjálfir kvóta. En svarið getur
ekki falist bara í minnkun afla. Það
hlýtur að felast í því að skera niður
þær veiðar, sem hafa sannanlega
eyðilagt mið í útlöndum, botnvörpu-
og dragnótarveiðar. Ef menn ætla
að berjast til hinsta manns út af deil-
um um „eignarhald“ þá er þorsk-
urinn fórnardýrið – og síðan ýsan,
sem sýnir merki um erfðaskemmdir.
Í gögnum Hafró má nú lesa, að
þorskurinn við Suðurland verður
kynþroska við 3–5 ára aldur. Um
miðja síðustu öld varð hann kyn-
þroska 7–8 ára gamall. Það á að vera
augljóst að nú er þar allt annar fisk-
ur en var þegar Jón Jónsson reikn-
aði út kynþroska og einnig got-
bauga, en þeir segja hversu oft
hrygnur hafa hrygnt. Hrygning-
arstofn er gjörbreyttur.
Aflamarkskerfi
þorsks er dautt
Jónas Bjarnason skrifar um
aflamarkskerfi fyrir þorsk-
veiðar
Jónas Bjarnason
»Nú er svokomið að út-
lit er slæmt og
grípa verður til
nýrra úrræða.
Höfundur er efnaverk-
fræðingur dr.rer.nat.