Morgunblaðið - 15.06.2007, Blaðsíða 30

30 FÖSTUDAGUR 15. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
Elías skrifaði fyrstu
nútímalegu Reykja-
víkursögurnar um
miðja síðustu öld, opn-
aði reykvískt sögusvið
í íslenskum skálda-
sagnaheimi þar sem baslað var í
bröggum, drukkið og hórast, talað
með slettum og slangri og erlendir
hermenn vermdu bari og ból: sjálft
litríkt lífið sem sagt í allri sinni dýrð.
Elías skóp eigin sagnaheim þar sem
hann kunni að lýsa öllu af fumleysi
sagnameistarans sem fundið hefur
sinn tón og öðlast eigin sýn á menn-
ina. Hann náði að lýsa því hvernig
mestu umbrot Íslandssögunnar
orkuðu á líf stúlku sem hét Sóley og
pilts sem kallaður var Bambínó. Öllu
fleiri urðu kannski ekki teljandi af-
rek hans á bókmenntasviðinu undir
eigin nafni, enda þó nokkuð. Hann
orti að vísu nokkur ljóð í ótrúlega
fjölbreyttum stíl sem spannaði frá
17. öld og fram á okkar daga, til
dæmis fyrstu nútíma-slitruna sem
margir þekkja: „anta- jafnan etur
-bus“ o.s.frv. og eitt fegursta ástar-
ljóð sinnar kynslóðar sem hefst á
orðunum „Mér er í mun …“ og ég
man að stúlkurnar í setningunni í
Blaðaprenti höfðu hangandi uppi á
vegg hjá sér.
Þar urðu kynni okkar Elíasar
mest – ásamt Andreu Jónsdóttur var
hann minn lærimeistari í öllu sem að
prófarkalestri laut á Þjóðviljanum.
Hann var prófarkalesara skáldleg-
astur – eins og Ólafur Kárason hefði
hann losnað við að lenda í kvenfólk-
inu – en um leið ákaflega formfastur.
Hann sat teinréttur, mjór og ljós á
stól sínum, með svarta pennann sinn
vísandi beint fram á meðan sígarett-
an brann sínum hljóða bruna í munn-
stykkinu góða í öskubakkanum. Þar
vann Elías sín hljóðu afrek.
Prófarkalesarinn tekur sér stöðu í
texta annars manns og þarf að vera
bæði auðmjúkur og stoltur. Hann
þarf að kunna skil á óteljandi blæ-
brigðum íslenskunnar og unna henni
heitt; hann þarf að hafa unun af að
Elías Mar
✝ Elías Mar fædd-ist í Reykjavík
22. júlí 1924. Hann
andaðist á heimili
sínu miðvikudaginn
23. maí síðastliðinn
og var jarðsunginn
frá Dómkirkjunni 6.
júní.
hugsa um náttúru
greinarmerkja og
muninn á sögnunum
að geisa og geysa;
hann þarf að starfa
innan ólíkra stílsniða
og stíltegunda, vera
óforbetranlegur
viskubetrungur, vita
betur en stjarneðlis-
fræðingur hvernig út-
skýra skal einhver
undur geimsins; hann
þarf að vera veiðimað-
ur sem sér villuna út
undan sér á löngu færi
og hremmir hana – og hann þarf að
vera örlátur …
Elías Mar var afburðagóður próf-
arkalesari vegna þess að hann var
skáld og rithöfundur sem allt nam
sem á vegi hans varð. Vinir hans og
samferðamenn úr skáldahópi leituðu
mjög til hans við ritun minninga
sinna því hann vissi ekki einungis
hvar og hvernig orðin skyldu skrifuð
heldur vissi hann líka upp á hár hvað
hafði gerst. Það var mikil skemmtun
að sitja hjá honum á Birkimelnum og
hlusta á hann segja sögur, hylja sig
reyk af og til úr munnstykkinu góða
sem annars fékk að hvíla í ösku-
bakkanum með hljóðum bruna.
Þegar gömlu kommarnir voru að
kveðja hver annan í minningargrein-
unum í gamla daga í Þjóðviljanum
sögðu þeir stundum: við sem eftir lif-
um drúpum höfði. Einhvern veginn
hafði j-ið, þessi mjói og háttvísi staf-
ur, undarlegt lag á því að troða sér
þar svo að orðið fór að leka og menn
tóku að drjúpa höfði. Sjálfur minnist
ég Elíasar með hlýju og virðingu.
Guðmundur Andri Thorsson.
Nokkur fátækleg orð um vin minn,
rithöfundinn og lífskúnstnerinn Elí-
as Mar. Í fyrsta lagi þá er hann far-
inn frá okkur fyrir fullt og allt og
verður jarðsunginn frá Dómkirkj-
unni í dag. Í öðru lagi veit ég eig-
inlega ekki hvar ég á að byrja. En
eins og í öllum sögum er sennilega
best að byrja á byrjuninni, þ.e.a.s.
frá mínum bæjardyrum séð.
Ég var tuttugu og fjögurra ára
gamall þegar ég mætti fyrst til vinnu
á Þjóðviljanum sáluga í byrjun árs
1988 og þar með hófst einhvers kon-
ar blaðamannaferill. Það leið ekki á
löngu þar til leiðir okkar Elíasar
Mar lágu saman einfaldlega vegna
þess að ég var illa skrifandi ung-
menni og hann ákaflega vel máli far-
inn og agaður íslenskumaður í próf-
arkalestri.
Það gerðist aldrei að hann nálg-
aðist mig eða nokkurn annan með
yfirlæti eða drambi til að setja ofan í
við þennan kiðling sem þóttist vera
blaðamaður. Elías Mar kenndi mér
öðrum fremur að reyna að skrifa
betur en ég get.
Ísfirðingar hafa sjaldan verið vel
að sér í frægum Reykvíkingum
þannig að það tók mig nokkra stund
að uppgötva að Elías átti sér sögu
sem skáld, rithöfundur, bóhem og
það sem á hans yngri árum var kall-
að hómósexúell eða kynvillingur.
Seinna lærði ég sannleikan um hug-
takið bísexúalisma – og er það ekki
hvað síst honum að þakka. Það tók
hins vegar ekki nema nokkrar mín-
útur að gera sér grein fyrir að Elías
var mikill sómamaður og falleg sál.
Ritverk Elíasar Mar hafa farið
hljótt undanfarna áratugi og hann
hefur lengst af verið algerlega van-
metinn af íslenskri bókmenntamafíu
– og vonandi fyrirgefst mér orð-
bragðið, en skilyrði Morgunblaðsins
um lengd minningargreina leyfa
ekki langar útskýringar. Fyrst var
hann álitinn vonarneisti ungra rit-
höfunda og sannanlega er hann einn
af glæsilegri fulltrúum sinnar kyn-
slóðar í íslenskum kveðskap og
heimsborgarlegri menningu. Hans
tími mun koma og hann mun lifa
marga sem þykja skara framúr í
dag.
Laugavegur 11, kaffihúsið þar, var
þungamiðja íslenskra skálda, ann-
arra listamanna, gleðikvenna og
-drengja í árdaga þessarar þjóðar á
fyrstu augnablikum endurheimts
sjálfstæðis. Efnalitli drengurinn,
einstæði ömmustrákurinn, var þar
fastagestur og varð einn af uppá-
halds sonum þeirra sem þóttust hafa
umboð til útgáfu rithöfundavottorða
á þeim tíma og nokkurra sem virki-
lega höfðu vit á bókmenntum.
En þegar frumleikinn brá af þeim
og rykið settist og þeir uppgötvuðu
hæfileika Elíasar til að elska og hrí-
fast jafnt af körlum og konum, urðu
margir stórir og smáir til að hlaupa í
holu sína og gleyma fyrri yfirlýsing-
um. Saga hans, Vögguvísa, verður
alltaf tímamótaverk og hugrökk
nálgun ungs höfundar á samtíma
sínum, hvað sem hver segir. Og þeg-
ar við samkynhneigðir, tvíkyn-
hneigðir og þeir sem hafa leiðrétt
kyn sitt horfa í baksýnisspegilinn
verður þakklætið alltaf efst í huga.
Ritverk hans bíða öll endurprent-
unar – og útgefanda með vísi að beini
í nefinu.
Allt sitt líf var Elías Mar hógvær
og kurteis maður. Sérvitur og
þrjóskur, kíminn og einstaklega for-
vitinn um það sem honum þótti
merkilegt. Umfram allt var hann ein-
staklega falleg manneskja sem við
sem þekktum hann munum sakna
eins lengi og við drögum andann.
Heill þér Elías Mar – ég sé þig meðal
engilfagurra þegar þar að kemur.
Þinn,
Heimir Már.
Þyngdarpunkturinn var ofarlega á
Elíasi Mar enda teygðist hann mjög í
loft upp, og efst á honum stórt og
voldugt höfuð. Að þessu þurfti nokk-
uð að hyggja þegar við sáumst síðast
í ferð pólitískra erinda út fyrir Birki-
melsdyr í hálku og stóðum saman
með fjóra fætur og stafinn fimmta.
Að vísu trúði skáldið mér fyrir því að
við ættum ekki lengur fullkomna
samleið, en vildi þó styðja mig minn
spöl ef ég styddi hann sinn spöl. Það
var víst út af ESB. Mér fannst í bili
mikilvægast að hvorugur dræpist á
svellinu. En Elías vildi hafa allt opið
og einlægt okkar á milli þótt hann
væri leiður að þurfa að segja mér
þetta.
Það var alltaf, þótt litlu munaði
þegar hann þurfti að hlusta á erindi
mín um vélrænan prófarkalestur
sem málshefjandi taldi geta einfald-
að verkið verulega og göfgað manns-
andann í leiðinni þannig að lesturinn
yrði stílathugun en ekki villuleit. Elí-
as þagði drjúga stund. Og var þó
ófeiminn að láta í ljósi afstöðu sína á
þessum kvöldvöktum á Þjóðviljan-
um. Um menningarsnauða stjórn-
málamenn, til dæmis. Ekki síður um
prentara sem skildu eftir sig hár á
upplímdri offsetsíðu. – Sumir blaða-
menn væru að vísu þannig að best
væri að bera einungis ábyrgð á að út-
rýma hjá þeim stafsetningarvillum
en láta þá einráða um ævintýri sín í
stíl.
Hann var annars einhver besti
prófarkalesari á landinu. Þess naut
Þjóðviljinn en líka bókaforlögin þeg-
ar eitthvað þurfti að lesa vel. Fær,
nákvæmur og kröfuharður – sú at-
vinna valdist honum í staðinn fyrir
að Elías Mar yrði að samfelldu stór-
skáldi. Því Elías á svo merkilegan
hlut í sögu eftirstríðstímans, sér-
staklega sjötta áratugarins, að bók-
menntafræðingarnir eru rétt núna
byrjaðir að átta sig á því.
Ég spurði hann einusinni af
hverju hann hefði „hætt“ að skrifa
eftir Sóleyjarsögu, og fékk ekkert
alminlegt svar. Gagnrýnin hafði ver-
ið hörð, og svo voru efnin ekki mikil –
engir launasjóðir til. Sjálfur held ég
að á tímum kaldastríðs og fjallkon-
urómantíkur hafi Elías eiginlega
lokast inni og Íslendingar varla skil-
ið hvað hann var að fara, eða ekki
viljað skilja. Og svo þótti voðalegt
málfar á bókunum af því sumar per-
sónurnar tala reykvískt samtíma-
slangur: bús, splæsa, geim. Þessi
verk voru auðvitað alltof mikil
kommúnismus fyrir borgaraskapinn
– en ekki heldur nógu hreinræktuð
bjartsýni handa sveitasósíalisman-
um. Sá munur er líka á okkar manni
og öðrum að lýsa Sódómu við sundin
blá að hinir eru allir aðhraktir úr ein-
hverjum skagafirði en Elías Mar
Cæsarsson fæddist upp hjá ömmu
sinni í gömlu Reykjavík og horfir á
borgina verða til innanfrá – með fá-
tækt og ástandi og veltuárum. Hvað
bókmenntafræðingarnir athugi.
Elíasi kynntist ég smástrákur sem
vinnufélaga mömmu og skemmtileg-
um manni í veislusetum heima. Og af
því hann var eini homminn sem við
félagarnir þekktum til á unglingsár-
um spurðum við hann út í þann veru-
hátt. Einhverntíma þegar við slupp-
um inn á hádegisbarinn á Borginni.
Því svaraði hann hreint en varlega.
Þá var það frá.
Þessi hlýi snillingur átti líka til að
skemmta fólki með allskonar smávit-
leysu. Hann safnaði til dæmis góðum
skiptingarvillum sem ég man núna
bara þá frægustu: „kyndill“ – sem
tölvum þess tíma fannst viðeigandi
að skipta milli lína í annarsvegar
kyn- og hinsvegar -dill; þá snerist til
dæmis „kyndill frelsisins“ að merk-
ingu í nokkuð óvænta átt.
Gamanið í þessari limru frá jóla-
föstu 1987 er í svipaða veru. Heitir
X-mas:
Í borginni Bor de a ux
er bardóða, þekkt fyrir slux,
sem er heit af að hux’um
og er helzt á þeim buxum –
að hefja sig bráðum til flux.
Aðra smávísu fékk ég senda eftir
að langur pistill í helgarblaðið tor-
veldaði kvöldvakt á Síðumúla 6. Hún
heitir Leirhundur:
Marðar hundinn mikla láng-
mætti niður skera.
Þá myndi hann kannski fara að athuga sinn
gáng
um það hvursu lángir hundar mega vera.
Og þá er að athuga þann gang.
Bless, Elías. Chi-baba ...
Mörður Árnason.
Elsku amma.
Mig langar til að
kveðja þig með nokkr-
um orðum.
Ég á margar góðar
minningar um þig, amma mín.
Þegar ég var yngri naut ég þess að
vera í pössun hjá þér og man ég vel
eftir því þegar við fórum í leikfimi
með konunum í Hvassaleitinu. Ég
fékk alltaf að taka þátt og vera með og
þú varst svo montin með mig. Þú tal-
aðir vel og lengi um þennan tíma, líka
þegar við löbbuðum frá Hvassaleitinu
niður á Háaleitisbraut. Við lentum í
mestu rigningu sem þú mundir eftir.
Þú varst í spánnýrri regnkápu sem þú
hafðir keypt í Ameríku. Þegar við
komum svo aftur heim vorum við báð-
ar gegnblautar og þú varst svo svekkt
yfir að kápan hefði ekki varið þig bet-
ur.
Þú studdir mig í náminu og fylgdist
vel með því sem ég tók mér fyrir
hendur. Þú fræddir mig um gamla
daga og sýndir mér fram á hve mikils
virði lífið og fjölskyldan er manni. Ég
veit að þú baðst fyrir mér, að mér
Brynja Þórðardóttir
✝ Brynja Þórð-ardóttir fæddist
á Eskifirði 10. mars
1921. Hún andaðist
á Landspítalanum
við Hringbraut 27.
maí síðastliðinn og
var útför hennar
gerð frá Fossvogs-
kirkju 11. júní.
gengi vel í náminu
mínu. Þú varst svo
ánægð að ég skyldi
vera að klára stúdent-
inn. Ég sá þá ekki fyrir
að þetta yrði okkar
hinsta stund saman,
því um nóttina kvaddir
þú okkur. Það var svo
mikill friður yfir þér,
þú varst sátt og tilbúin
að fara.
Elsku amma, hann
er ómetanlegur sá
stuðningur og sú um-
hyggja sem þú veittir
okkur Katrínu Þóru. Það eru forrétt-
indi að hafa átt svona góða ömmu að,
eins og þú reyndist okkur. Þið afi vor-
uð alltaf svo glöð að sjá okkur og fá
okkur í heimsókn til ykkar. Þú sagðir
við mig á spítalanum að það væri erf-
itt að fæðast og erfitt að sætta sig við
að deyja, en að kveðja þig í hinsta
sinn, amma mín, reynist mér næstum
um megn.
Ég vil þakka þér fyrir allar góðu
stundirnar sem ég átti með þér heima
hjá okkur í Grundarási og ekki síst
austur í „Kofa“.
Ég trúi því og veit að þú ert komin
á góðan stað til hans afa Skúla þar
sem þið fylgist vel með okkur.
Ég kveð þig amma mín, amma
Billa, eins og ég kallaði þig og bið góð-
an guð að styrkja okkur sem eftir lif-
um í sorg okkar.
Þín
Arna.
Elsku amma, Nú kveð ég þig í
hinsta sinn. Upp í hugann koma
margar góðar minningar um þig og
afa. Þegar ég var lítil sótti afi Skúli
mig oft til dagmömmu og fór með mig
á Hrísateiginn til þín, þar sat ég uppi
á borði í eldhúsinu og tíndi upp í mig
saltkjötsbita. Þetta man ég vel og enn
í dag er saltkjöt í miklu uppáhaldi hjá
mér. Afi var kjötiðnaðarmaður, og
mikið var talað um mat á ykkar heim-
ili og alltaf góður matur á boðstólum
svo sem súpukjöt, svið og auðvitað
saltkjöt. Það var oft talað um hvað
ætti að vera í matinn næsta dag þegar
við vorum að borða. Þegar við buðum
ykkur í mat fékk ég að hringja og
sagði að það yrði siginn fiskur í mat-
inn, þetta fannst mér voðalega fyndið
og þið voruð alltaf jafn hissa að fá fína
steik. Á jólunum var órjúfanleg hefð
að borða rjúpur sem afi og pabbi
veiddu.
Þegar ég kom með mömmu og
pabba á Hrísateiginn tíndi ég oftast
eitt lakkrísblóm fyrir utan húsið og
gaf þér, það var svo góð lakkríslykt af
því og þú settir það í lítinn vasa og
varst alltaf jafn ánægð.
Ég var oft í pössun á Hrísateign-
um. Þá man ég vel eftir því hvað mér
fannst gaman að skoða alla fallegu
hlutina í stofunni. Ég skoðaði fallegu
litríku glösin í stofuskápnum og fékk
stundum að drekka úr litlu glösunum.
Stytturnar þínar voru ævintýri fyrir
mér og ég gat setið lengi og horft á
þær. Við hlustuðum líka á plötur,
dönsuðum saman og þú kenndir mér
fugladansinn. Ég fékk líka að máta
kjólana þína, sem þú keyptir úti á
Spáni, þó þeir væru auðvitað allt of
stórir og háhæluðu skóna sem voru
ótal margir. Þarna kviknaði ef til vill
skóáhugi minn og þú gafst mér og
Örnu mörg pörin nú í seinni tíð.
Þegar mamma fór í vinnuna og ég
var eitthvað stúrin fórum við ósjaldan
út í Raggasjoppu og keyptum popp og
spjölluðum við Ragga. Við fórum líka
oft í Laugardalslaugina og þar kennd-
ir þú mér að synda baksund undir
brúnni. Þú kenndir mér ýmsar bænir
og guðrækni. Þegar þú kenndir mér
faðir vorið lágum við uppi í rúmi og
breiddum slæðu fyrir augun.
Ég átti einnig ógleymanlegar
stundir með þér og afa austur í kofa
þar sem við lágum oft í sólbaði í laut-
inni og létum okkur líða vel.
Þegar ég fór í Versló voruð þið flutt
í Hvassaleitið og ég kom stundum í
hádeginu til ykkar afa og fékk hádeg-
ismat. Þegar ég kynntist Hauki buð-
uð þið hann velkominn í fjölskylduna.
Þér þótti mjög vænt um Kötlu Björt
og Arnór Ara og þú varst alltaf að
gefa þeim eitthvað fallegt og þegar
þau komu til þín upp á spítala sagðir
þú eru nú englarnir mínir komnir.
Elsku amma Billa, við vorum alltaf
svo góðar saman og ég á ótal góðar
minningar um þig og afa. Ég veit að þið
fylgist með okkur og verndið okkur.
Guð veri með þér.
Katrín Þóra.
Kynni okkar Brynju hófust 1971 er
ég tók til starfa sem skólatannlæknir
hjá Reykjavíkurborg en hún hóf þar
störf árinu áður sem aðstoðarstúlka
tannlæknis þá liðlega fimmtug, full
starfsorku og gefandi lífsgleði. Vin-
átta okkar hefur verið óslitin og
skuggalaus allar götur síðan. Við unn-
um saman í þremur grunnskólum
borgarinnar um 20 ára skeið, þar af
tólf ár í Laugarnesskóla, eða allt þar
til Brynja lauk starfsævi sinni. Starfið
lék í höndum hennar, hver hlutur á
sínum stað og allt var hreint og fágað.
Leikni hennar í mannlegum sam-
skiptum og hlýlegt viðmót varð til
þess að hvarvetna náði hún góðu og
vingjarnlegu sambandi við alla starfs-
menn skólanna, hvaða starfi sem þeir
gegndu. Nutum við þess í vinnu okkar
við börnin, en nokkurt ónæði gat orð-
ið af störfum okkar í bekkjunum. Við
börnin náði Brynja einstöku sam-
bandi, með hlýju sinni, nærgætni og
skilningi. Bundust þau henni oft
tryggðar- og vináttuböndum sem vör-
uðu eftir að skólagöngu þeirra lauk.
Sjálf var hún með viðkvæma lund og
átti auðvelt með að setja sig í spor
annarra.
Brynja var fyrirmyndar húsmóðir
og gestgjafi og naut ég þess öll árin í
kaffitímunum en þá bauð hún ávallt
upp á veislukost sem hún hafði með
sér að heiman. Mann sinn, garpinn og
góðmennið Skúla Einarsson missti
Brynja árið 2003 og var það henni
mikið áfall. Þau hjón bjuggu myndar-
og rausnarbúi og var það börnum
mínum tilhlökkunarefni ef til stóð að
sækja þau heim, einkum þegar þau
bjuggu á Hrísteignum og stutt var á
milli heimila okkar. Það var fastur
hluti af hefð jólanna að líta við hjá
þeim hjónum á Þorláksmessu.
Ég kveð kæra vinkonu og sam-
starfsmann og þakka henni samfylgd-
ina, þakka henni hlýjuna og góðvild-
ina sem hún sýndi mér og mínum.
Aðstandendum hennar öllum votta ég
samúð mína og okkar Höllu.
Leonhard I. Haraldsson.