Morgunblaðið - 07.10.2007, Blaðsíða 34

efnahagslíf
34 SUNNUDAGUR 7. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
vinnulíf var einsleitt; 91,5% af út-
flutningstekjum þjóðarinnar komu
frá sjávarútvegi, 6,6% landbúnaði og
0,9% iðnaði árið 1960. Þjóðin sótti
fram með útfærslu landhelginnar og
stefndi vanbúnum varðskipum gegn
herskipum hennar hátignar.
Haustið 1960 flugu tveir útlend-
ingar yfir landið á leið sinni vestur
um haf. Emanuel Meyer og Paul
Müller voru frá Sviss þar sem fall-
vötn Alpanna höfðu verið beisluð.
Þeir stýrðu svissneska álfélaginu
AIAG sem síðar varð Alusuisse. Þeir
skynjuðu tækifærið í fallvötnum Ís-
lands. Þeir höfðu samband við
stjórnvöld í Reykjavík, viðræður
hófust um alíuminíumfabrikku. Síð-
ar kvað Bjarni Benediktsson for-
sætisráðherra hugmyndina þá
geggjuðustu sem á sitt borð hefði
komið. Í maí 1961 var alúminíumfa-
brikka helsta frétt Morgunblaðsins
og önnur stærsta fréttin ræða Johns
F. Kennedy í Bandaríkjaþingi um
mann til tunglsins fyrir 1970.
Ákvörðun um álver í Straumsvík
er ein hin stærsta í sögu lýðveld-
isins. Framkvæmdir við Búrfell og
Straumsvík hófust af fullum þunga
eftir nærfellt sex ára samningaferli.
Hið bandaríska Harza annaðist um
hönnun Búrfellsvirkjunar, hið sviss-
neska Alesa um álverið og erlendir
verktakar komu með tæki og tól. Í
landinu var hvorki þekking né verk-
kunnátta til þess að takast á við
mestu framkvæmdir Íslandssög-
unnar. Síldarævintýrið náði há-
punkti um miðjan áratuginn. Þetta
voru uppgangstímar. Árið 1965
stóðu sjávarafurðir undir 94% af út-
flutningi landsmanna. Landsmenn
sóttu fram um útfærslu landhelg-
innar. Lífið var saltfiskur og ljóma
stafaði af silfri hafsins.Þjóðin söng
með Oddgeiri Kristjánssyni:
Sjómannslíf, sjómannslíf,
draumur hins djarfa manns
blikandi bárufans
býður í trylltan dans.
Sjómenn voru hetjur hafsins,
þjóðhetjur. En í lífsins ólgusjó fékk
þjóðarskútan á sig þungan brotsjó.
Síldin hvarf, verð á þorskblokk
hrundi í Ameríku, Hafró birti svarta
skýrslu um þorskstofninn. Það voru
blikur á lofti. Útflutningstekjur
drógust saman um 45% á tveimur
árum, gengið hríðféll. Atvinnuleysi
knúði dyra. Það brast á landflótti.
Þúsundir fluttu úr landi, mest til
Norðurlanda en einnig Ástralíu og
Kanada. Ísland fékk efnahags-
aðstoð, stórt lán frá alþjóða gjald-
eyrissjóðnum. Landsins forni fjandi
– hafísinn – lagðist að landi. Það var
kalt á eyjunni við ysta haf. Fyrir til-
viljun var ný atvinnugrein að skjóta
rótum þessi misserin. Þjóðin var að
beisla fyrsta jökulfljótið – sjálfa
Þjórsá. Í Straumsvík reis álver sem
fékk raforku frá Búrfellsvirkjun.
Fjörutíu árum eftir að landsmenn
höfnuðu stóriðju Einars Benedikts-
sonar voru Íslendingar að feta sig
inn á braut iðnvæðingar. Tímasetn-
ingin gat ekki verið hagfelldari.
Framkvæmdir við Búrfell og í
Straumsvík milduðu högg kreppu og
mörkuðu uppsveiflu. Sumarið 1969
var fyrsta álið brætt í Straumsvík.
Um sömu mundir steig Neil Arms-
trong fyrstur manna fæti á tunglið:
„Lítið skref fyrir mann en risastökk
fyrir mannkyn,“ sagði bandaríski
geimfarinn. Búrfell og Straumsvík
voru Íslands risastökk. Það tók Ís-
lendinga jafn langan tíma að reisa
„lítið alúminíumver“ í Straumsvík og
Bandaríkjamenn að senda mann til
tunglsins. Álverið var þó risavaxið í
öllu tilliti og samanburði á eyjunni
við ysta haf. Það stafaði ljóma af
virkjunum á hálendinu enda upp-
grip. Lónlí Blú Bojs sungu um hetj-
una sem snéri heim eftir að hafa
grætt meir en nóg. Það kvað við nýj-
an tón í söngtextum:
Er ég kem heim í Búðardal
bíður mín brúðaval.
Og ég veit það verður svaka partí.
Býð ég öllum úr sveitinni,
langömmu heitinni. 8
Það mun verða veislunni margt í.
--
Þegar vann ég í Sigöldu
meyjarnar mig völdu,
til þess að stjórna sínum draumum…
Búrfell og Ísal marka aðra at-
vinnubyltingu 20. aldar
Álverið í Straumsvík var að sönnu
risastökk fyrir íslenskt atvinnulíf.
Áhrifin voru margþætt og þess sá
stað í hagtölum. Grundvallarbreyt-
ing varð á íslensku atvinnulífi. Stór-
iðja knúin fallorku jökulfljótanna
markaði aðra íslensku atvinnubylt-
ingu íslensku þjóðarinnar. Útflutn-
ingur sjávarafurða féll niður í 77,1%
árið 1970 – fyrsta heila starfsár Ísal.
Iðnvarningur reis í 18,4%, landbún-
aðarafurðir féllu í 3,4%. Vinstri
stjórn Ólafs Jóhannessonar hélt
merkinu á lofti þó krafist væri for-
ræðis íslenska ríkisins. Það var eng-
inn ágreiningur um stóriðju á Ís-
landi. Í Speglinum orti hagyrðingur:
Fáðu þér nú lítinn lúr
litli mömmu snáði,
bráðum færðu allt þitt úr
alúminíum og kísilgúr,
þá gerist ei þörf að grenja neitt að ráði. 9
Eftir Búrfellsvirkjun var ráðist í
Sigölduvirkjun og Hrauneyjafoss-
virkjun hóf rekstur 1981. Árin 1970-
80 mörkuðust af vaxandi sölu Lands-
virkjunar til stóriðju. Álverið stækk-
aði og Járnblendið reis á
Grundartanga 1979. Stóriðja var
driffjöðrin í virkjunum á hálendinu
þar sem íslenskir verkfræðingar og
verktakar lærðu til verka. Hönnun
virkjana færðist jafnt og þétt á ís-
lenskar hendur og dýrmæt verk-
þekking byggðist upp. Virkjanir og
áliðja voru driffjaðrir í framrás há-
tækni á Íslandi.
Ekki öllu meiri verðmæti
sótt í greipar Ægis
Árið 1983 lauk hagvaxtarskeiði
fyrri ára og vandi sjávarútvegs kom
skýrar í ljós. Þjóðin sigldi inn í skeið
vaxandi erfiðleika sem voru „ná-
tengdir umskiptunum í sjávarútvegi
þegar ofveiði á botnfisktegundum og
loðnu var orðin staðreynd og ljóst
var að ekki yrðu öllu meiri verðmæti
sótt í greipar Ægis án þess að geng-
ið yrði harkalega á fiskistofnana,“
ritaði Magnús Magnússon um efna-
hagsþróun á Íslandi. Eftir þenslu-
kipp 1987 knúði atvinnuleysi dyra og
landsmenn leituðu logandi ljósi að
nýjum tækifærum. Ofveiði íslenskra
fiskiskipa hafði náð hámarki í kjölfar
útfærslu landhelginnar í 200 mílur.
Þjóðin keypti á annað hundrað skut-
togara á rúmum áratug. Það var
fjárfesting án fyrirhyggju, flotinn
varð allt of stór. Árið 1981 veiddu
landsmenn 460 þúsund tonn af
þorski. Verðbólgan náði hámarki í
130% á útmánuðum1983. Það var
ljóst að það stefndi í stórslys í ís-
lensku efnahagslífi ef fram héldi sem
horfði. Hagvöxtur hafði verið borinn
uppi með ofveiði og erlendum lán-
tökum. Vítin eru til þess að varast.
Undir aldarlok hrundi þorskstofninn
við Nýfundnaland með geigvæn-
legum afleiðingum. Færeyingar
sigldu líka krappan sjó. Linnulítil of-
veiði við Færeyjar leiddi til hruns
fiskistofna:
[V]ið tók ein dýpsta efnahags-
kreppa sem vestrænt ríki hefur
orðið fyrir á friðartímum. Banka-
kerfið hrundi, landsframleiðslan
féll um þriðjung, fjórði hver mað-
ur var án atvinnu og einn af hverj-
um tíu flutti úr landi. Þessi at-
burðarás lýsir því vel hvað gerist
ef fiskveiðar eru ekki takmark-
aðar í þjóðfélagi sem byggir svo
mjög á einni auðlind. Svo lengi
sem veiðarnar eru arðsamar
munu nýir aðilar þyrpast inn og
þeir sem fyrir eru fjárfesta í skip-
um og búnaði þar til fiskistofn-
arnir hafa verið ofveiddir.
Orð hagfræðinganna Axels Hall,
Ásgeirs Jónssonar, Sveins Agnars-
sonar og Tryggva Þórs Herberts-
sonar lýsa vel þeirri hættubraut sem
íslensk þjóð var á þegar leið nær ald-
arlokum á Íslandi. Þeir hefðu allt
eins getað verið að lýsa Íslandi fyrir
40 árum. Þar er þó einn mikilsverður
munur á. Fyrir fjórum áratugum var
að skjóta rótum á Íslandi ný at-
vinnugrein sem reif þjóðina upp úr
kreppu og landflótta þegar síldin
hvarf, markaðir hrundu og þjóðin
fékk útlenda efnahagsaðstoð. Stór-
iðja var að nema land og landsmenn
að beisla jökulfljótin. Útlent hugvit
og útlendir verktakar viku eftir því
sem Íslendingum óx ásmegin. Í
Straumsvík þroskaðist háþróuð iðn-
þekking. Íslendingar voru að læra til
verka; leggja grunn að háþróuðu nú-
tímalegu samfélagi. Þetta var hljóð-
lát bylting, lengi virtist jökulfljótið
sem spræna að vetri; vatnslítil og
grá. Hún beið síns tíma. Áratugir
liðu – tímans elfur rann fram og þeg-
ar kom inn í nýja öld var önnur at-
vinnubyltingin sem ólgandi jökul-
fljót í ham. Og spinnur nú vef sinn
með þriðju atvinnubyltingunni.
Meira næstkomandi sunnudag.
1) Klemenz Tryggvason og Torfi Ás-
geirsson. „Íslenzkur iðjurekstur.“ Iðnsaga
Íslands, ritstjóri Guðmundur Finn-
bogason, bls. 337. Reykjavík 1943.
2) Íslenzkur iðjurekstur bls. 336.
3) Jón Þ. Þór: „Vélvæðing í íslenskum
atvinnuvegum í upphafi 20. aldar.“ Iðn-
bylting á Íslandi, umsköpun atvinnulífs um
1880 til 1940. Ritstjóri: Jón Guðnason,
Reykjavík 1987.
4) Guðmundur Hálfdanarson: „Aðdrag-
andi iðnbyltingar á 19. öld.“ Iðnbylting á
Íslandi, umsköpun atvinnulífs um 1880 til
1940. Ritstjóri: Jón Guðnason, Reykjavík
1987.
5) Ólafur Ásgeirsson: „Iðnbylting hug-
arfarsins. Átök um atvinnuþróun á Íslandi
1900-1940.“ Reykjavík 1988, bls. 18-19.
6) Magnús S. Magnússon: „Efna-
hagsþróun á Íslandi 1880-1990“. Íslensk
þjóðfélagsþróun 1880-1990. Ritgerðir.
Reykjavík 1993.
7) Efnahagsþróun á Íslandi, bls. 210.
8) Texti Þorsteins Eggertssonar. Lónlí
Blú Bojs sungu um langömmu heillina.
Þorsteinn upplýsti síðar að þetta hefði átt
að vera langömmu „heitina“ enda rímar
það við sveitina og óræðnara að fá lang-
ömmu „heitina“ í partí.
9) Spegillinn, 2. tbl. 37. árg. 1966.
10) Axel Hall, Ásgeir Jónsson, Sveinn
Agnarsson, Tryggvi Þór Herbertsson:
„Staðleysur og staðreyndir um íslenska
kvótakerfið.“ Morgunblaðið júní 2001.
Samningar Mennirnir sem flugu yfir Ísland og fengu hugdettu um virkjun
jökuláa; Paul Muller lengst til hægri og Emanuel Meyer við hlið hans.
Höfundur er framkvæmdastjóri og
fyrrverandi blaðamaður á Morg-
unblaðinu.
É
G fæddist í Skerjafirð-
inum fyrir fimmtíu og
þremur árum og eftir
leiki bernskunnar fór
ég að skrifa ljóð, smá-
sögur, greinar í blöðin, leikrit og eitt
og annað. Ég hafði mikinn áhuga á
hinu skrifaða orði og var alltaf að
skapa,“ segir Ásgeir Þórhallsson,
nefndur Hvítaskáld.
Á þessum árum kom út skáldsag-
an Skáldið og draumurinn, talsvert
af ljóðabókum og smásagnasöfn auk
þess sem hann las margar smásögur
í útvarp og var mikilvirkur í greina-
skrifum fyrir Morgunblaðið, þar
sem hann var með fastan pistil sem
hét Hinn mannlegi þáttur. Hann
skrifaði líka í Dagblaðið, m.a. um
siglingar; í Tímann, Vikuna, Lesbók
Morgunblaðsins og segist talsvert
hafa rifið kjaft í blöðum og tímarit-
um á þessum árum.
Ásgeir var ein af miðbæjarrott-
unum og átti sitt stjörnutímabil í
Reykjavík þessara ára. Hann eign-
aðist konu, Jóhönnu Árnadóttur
ljósmóður sem fylgir honum enn og
eiga þau þrjá drengi, 8, 13 og 16 ára
gamla.
Viðskiptafræðilegt ferðalag
„Svo lenti ég í ferðalögum. Bjó tvö
ár í Noregi, þrjú í Svíþjóð og sextán
ár í Kaupmannahöfn. Margar ástæð-
ur eru fyrir því að ég fór. Mig lang-
aði til að þroskast og stækka. Ég
vildi sjá þennan heim þar sem hugs-
anlega væri eitthvað stærra og
meira.
Í Noregi lærði ég bókaútgáfu í
tveggja ára háskólanámi í við-
skiptafræðum. Þar áttu menn að
fókusa á eitthvað sérstakt og ég tók
fyrir sölu á bókum og útgáfu þeirra.
Svo langaði mig að læra meira og fór
til Gautaborgar í viðskiptafræði og
tók svo mastersgráðu í Kaupmanna-
höfn.
Ég fann þar líka handverk sem ég
fílaði í botn, nefnilega kvikmynda-
gerð. Hún er mjög góð leið til að
segja sögur, sem er einmitt það sem
ég er alltaf að fást við.“
Í Danmörku kynntist hann ís-
lenskum leikara sem benti honum á
að skrá sig sem tiltækan statista fyr-
ir bíómyndir. Ásgeir lét ekki þar við
sitja heldur meldaði sig einnig inn
hjá Nordisk Film og datt þar með
inn í kvikmyndaheiminn og kynntist
fólkinu í honum. Fljótlega fann hann
Det Danske Filmværksted, kvik-
myndaverkstæði í Kaupmannahöfn
sem er nokkurs konar kvikmynda-
skóli fyrir þá sem kannski komast
ekki í venjulega kvikmyndaskóla.
Þar veltist hann um í áratug og fékk
haldgóða leiðsögn og rak um þriggja
ára skeið eigið kvikmyndafyrirtæki.
Var aldrei sleppt lausum
„Nú er ég búinn að prófa allt
mögulegt, er hámenntaður við-
skiptafræðingur en sköpunarhliðin
er sterkari og ég get ekki lifað án
þess að skrifa. Maður þarf samt að
hafa fjölskyldu og brauð svo ég hef
mitt starf og svo er sköpunin mín
tómstundaiðja.“ Ásgeir segir farir
sínar ekki sléttar í Kaupmannahöfn.
„Ég uppgötvaði að ég hef lifað í mál-
leysi í sextán ár. Ég er búinn að
reyna að skrifa í blöðin þar, banka á
dyr en það hefur ekki reynst fræði-
legur möguleiki á að koma að efni af
neinu viti. Fyrst hélt ég að danskan
mín þyrfti að batna svo ég lærði
betri dönsku, en aldrei var hægt að
komast inn á neitt blað né tímarit
með greinar eða annað. Jæja, ég
skrifaði nú samt eitthvað í miðlana
en mér var aldrei sleppt inn, gat ein-
hvern veginn ekki skapað mér pláss
þarna eins og ég get hér heima. Þú
ert bara útlendingur þó Íslendingur
sért í Danmörku. Ástæða þess að ég
kem heim er að mér var farið að leið-
ast og fannst ég lokaður inni í ein-
hverjum pappakassa.
Í kvikmyndabransanum fékk ég
að vísu ýmsa styrki til að gera heim-
ildarmyndir o.fl. en fékk samt ekki
almennilega styrki og var því aldrei
sleppt lausum til að gera neitt stórt.
Samt var ég á kafi í þessu og var í
öllum kokkteilpartíum að tala við all-
ar þessar kerlingar sem stjórna öllu
saman. Ég er ekki einn um að upp-
lifa svona og þetta finnur maður
ekki fyrr en eftir langa vist í Dan-
mörku.“
Ásgeir hefur þrátt fyrir þetta ým-
islegt í farteskinu af heimild-
armyndum, tónlistarmyndböndum
og fleira sem hann gerði í Dan-
mörku. M.a. seldi hann íslenska
sjónvarpinu nýverið til sýningar
mynd um íslenskan sjómann sem
býr einn í fiskibáti í Álasundi í Nor-
egi. Þar beitir hann fyrstu persónu
frásögn sem hann segir gríðarlega
flókna og skemmtilega útfærslu í
myndmálinu.
Táraðist yfir landslaginu
„Ég keypti mér gamlan bíl og
setti gítarinn, tölvurnar og kvik-
myndadótið í hann og fór um borð í
Norrönu fyrir rúmum fjórum mán-
uðum. Svo þegar ég var kominn yfir
heiðina frá Seyðisfirði og horfði yfir
Héraðið og Lagarfljótið teygja úr
sér svo langt sem augað eygði tár-
aðist ég. Já! Ég er kominn heim! Ég
hafði ekki gert mér grein fyrir að ég
væri með svona mikla heimþrá.
Þetta var það sem ég vildi.“
Ásgeir settist að á Egilsstöðum og
fékk sér skrifstofuvinnu. Hann segir
að í Reykjavík hafi hann hitt fólkið
sem hann umgekkst fyrir tuttugu
árum og það sé enn allt í sömu
hringiðunni. Hann nennti varla í það
aftur svo Egilsstaðir urðu áframhald
af hans ferðalagi. Hann kann því vel
að búa þar og segist ætla að stað-
næmast í bili.
„Landslagið hér er brjálað. Hér
eru mótíf út um allt, á sjó og landi.
Ég verð annaðhvort að skrifa þetta
niður eða taka myndir áður en ég
verð samdauna landslaginu. Að gera
kvikmynd hér er bara frábært.“
Sögusmiður
flytur heim
og langar að
færa fjöll
Ásgeir Hvítaskáld er kominn aftur til Íslands eftir 21
árs útiveru. Hann vinnur daglaunavinnu sem við-
skiptafræðingur við hliðargötu á Egilsstöðum, en
undirbýr kvikmynd í fullri lengd í frítíma sínum.
Steinunn Ásmundsdóttir hitti sagnasmiðinn á Fjarð-
arheiðinni.
bækur