Morgunblaðið - 11.05.2008, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 11. MAÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
ið komið upp hér á landi vegna við-
skipta með fiskafurðir, enda eru
hér ytri landamæri EES.
Eins og áður segir hefur þurft
sérstakt leyfi yfirdýralæknis til
innflutnings á hráu kjöti, sem hefur
verið bundið þeim skilyrðum að
kjötið hafi verið frosið í að minnsta
kosti 30 daga. Litið hefur verið á
það sem öryggisventil gagnvart því
að upp komi dýrasjúkdómur í
framleiðslulandinu, því þá gefist
ákveðið svigrúm í tíma til að koma
í veg fyrir að varan komist á mark-
að hérlendis.
Jafnframt hefur verið bent á
sóttdrepandi áhrif frystingar, þó að
hún vinni ekki á öllu smiti.
Vottorð vegna salmonellu
Raunar er hættan tvíþætt, því
smit getur einnig borist í menn frá
hráu kjöti og á það einkum við um
salmonellu og kamfílóbakter með
kjúklingakjöti. Kjúklingaframleið-
endur óttast raunar að sýktir kjúk-
lingar verði fluttir inn og að þannig
verði komið óorði á greinina.
Sóttvarnalæknir hefur lýst því
yfir að halda verði uppi ströngum
vörnum fyrir neytendur í landinu,
enda hafi ekki greinst salmonella í
kjúklingi hér á landi í 3 til 4 ár og
mikill árangur hafi náðst gegn
kamfílóbakter. Liður í því er að
fara fram á að Íslendingar geti
krafist vottorðs um að kjúklingar
frá EES séu lausir við salmónellu,
en ESB hefur fallist á það gagn-
vart Svíum og Finnum.
Íslendingar gerðu bókun þar að
lútandi á sínum tíma, eins og Svíar
og Finnar í sínum aðildarvið-
ræðum, og auðheyrt er að íslensk
stjórnvöld hyggjast fara þá leið. En
meginreglan er sú að ekkert inn-
flutningseftirlit sé til staðar á innri
markaðnum. Slík vottorð vegna
salmonellu yrðu því skoðuð í tolli
og teknar stikkprufur á markaði.
Ef salmonella kemur upp og
„rökstuddur grunur“ beinist að ein-
um framleiðanda, þá er hægt að
beita hann innflutningseftirliti. En
ekki er hægt að hefja slíkt eftirlit
án þess að „rökstuddur grunur“
vakni, því litið væri á það sem við-
skiptahindrun.
Of dökk mynd?
Sumir eru á því að myndin sé
máluð allt of dökkum litum af
hagsmunaaðilum bænda. Ekki
verði hægt að flytja inn ódýrustu
kjúklingabringurnar, svo dæmi sé
tekið, því að þær muni ekki stand-
ast eftirlit, auk þess sem það yrði
vont afspurnar fyrir verslanir að
vera með sýkta vöru á boðstólum.
Með hliðsjón af því að kamfílóbak-
ter sé útbreidd víðast hvar í heim-
inum, þá sé líklegast að kjúklingar
verði fluttir inn frá Norðurlöndum.
Og það má heyra á stjórnvöldum
að beitt verður öllum tiltækum ráð-
um til að verja stöðu Íslendinga í
baráttunni gegn kamfílóbakter,
sem náðst hefur að hreinsa að
mestu úr alifuglum hérlendis, en
staðan í þeirri baráttu er sögð
óvíða ef nokkurs staðar betri.
Tiltæku ráðin felast fyrst og
fremst í hertu markaðseftirliti með
því sem er á boðstólum í versl-
unum. Leiði slíkt eftirlit í ljós kam-
fílóbaktersmit, þá verður brugðist
við með því að taka vöruna af
markaði eða með öðrum aðgerðum
sem nauðsynlegar þykja til að
tryggja heilbrigði neytenda.
Rekjanleiki er lykilþáttur í eftir-
litinu, en kveðið er á um það í mat-
vælalöggjöfinni að hægt eigi að
vera að rekja vöruna til framleið-
anda, og meginreglan er sú að ekki
á að markaðssetja matvæli sem
ekki þykja örugg. Ef framleiðendur
standa sig ekki hrökklast þeir því,
ef að líkum lætur, fljótt af mark-
aðnum.
Fylgismenn frumvarpsins segja
staðreyndina þá að ómögulegt sé
að skapa skilyrði á íslenskum mat-
vælamarkaði með núlláhættu. Ef
Íslendingar ætli sér að vera þátt-
takendur í viðskiptalífi og lifa á út-
flutningi á matvörum, þá geti þeir
ekki haldið sínum stífustu vörnum
til streitu. Það sé einföld staðreynd
að Íslendingum standi ekki til boða
að halda bæði og sleppa.
Framkvæmdastjóri Bænda-
samtakanna neitar því ekki. Hann
segir menn átta sig á því að skuld-
bindingin gagnvart EES hafi verið
gerð og ekki verði komist hjá því
að taka upp lögin með einum eða
öðrum hætti, en segist telja að
meira svigrúm sé til að aðlaga lög-
in að þörfum atvinnuvegarins. Þess
vegna eigi ekki að samþykkja lögin
á Alþingi í vor heldur nýta sumarið
til að fara yfir frumvarpið.
Á móti kemur að til eru þeir sem
segja nær ómögulegt að spá fyrir
um áhrif nýju matvælalöggjaf-
arinnar. Þess vegna sé ótækt að
gera kröfu um að áhrifin séu metin
áður en frumvarpið sé lagt fram.
Og raunar eigi Íslendingar engra
annarra kosta völ en að leyfa
frjálst flæði búfjárafurða.
Kostnaður
Eitt af því sem hagsmunaaðilar í
landbúnaði hafa áhyggjur af er að
kostnaður muni aukast samhliða
breyttri aðferð við gjaldtöku og
auknu eftirliti. Þeir telja að breyt-
ingarnar kunni að fela í sér að eft-
irlit verði dýrara, en grundvall-
arreglan er sú að sá sem er til
skoðunar á hverjum tíma greiði
kostnaðinn.
Á hinn bóginn er bent á að inn-
heimtur eftirlitskostnaður muni
fara eftir gjaldskrá sem ráðherra
setji og skuli hann hafa samráð við
hagsmunaaðila í hvert skipti sem
hann hyggist breyta gjaldskránni.
Þar skapist því vettvangur fyrir
hagsmunaaðila til að hafa áhrif á
ráðherra í þá veru að hleypa eft-
irlitsstofnunum ekki of langt í
gjaldtöku.
Gagnrýnt er að eftirliti kunni að
vera ábótavant í öðrum löndum
innan EES, sem þannig geti haldið
niðri kostnaði og boðið lægri vöru.
ESB hafi vissulega styrkt lagaum-
gjörðina, en framkvæmdin sé fjarri
því víða innan aðildarríkja sam-
bandsins. Til þess að mæta því
verður gripið til markaðseftirlits
með smásölunni, þannig að ef eitt-
hvað kemur upp, þá er hægt að
rekja það til frumframleiðandans
innan EES og kostnaður fellur á
hann. Fiskframleiðendur falla nú
þegar undir slíkt frumframleiðslu-
eftirlit og greiða kostnað í sam-
ræmi við það. En slíkt markaðs-
eftirlit lendir ekki á framleiðendum
nema þeim verði á í messunni.
Annað kerfi er núna við lýði hér
á landi varðandi eftirlitskostnað.
Greitt er lögbundið gjald fyrir kjöt-
skoðun í sláturhúsum og þarf að
breyta lögum til að breyta taxt-
anum. Gagnrýnendur þess kerfis
telja það tímaskekkju, hvort sem
Evrópulöggjöfin verður að veru-
leika eða ekki, enda sé þar engin
trygging fyrir því að gjaldtakan sé
ekki umfram kostnað.
Það er hins vegar alveg skýrt í
þeirri löggjöf sem lagt er upp með
núna að óheimilt er að innheimta
meira en raunkostnað. En mörkin
verða óljósari þegar kemur að því
að skilgreina hversu hár „raun-
kostnaðurinn“ er. Það verður alltaf
matskennt og þar reynir á sam-
ráðsvettvang hagsmunaaðila og
ráðherra.
Fullyrt er innan stjórnkerfisins
að Matvælastofnun muni ekki fá
sjálfdæmi í þeim efnum. Mat-
vælastofnun byggir eftirlit sitt á
áhættumati og greiningu, sem þýð-
ir að ef allt er í lagi í framleiðsl-
unni, þá er dregið úr eftirliti.
Þannig er grunnviðmiðunin sú að
þeir sem standi sig vel njóti þess í
kostnaði, en „trassarnir“ megi eiga
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Einangrun í 1100 ár Ríkar ástæður eru fyrir því að Íslendingar leyfa ekki frjálsan innflutning lifandi dýra, því ís-
lenskir dýrastofnar hafa búið við mikla einangrun í 1100 ár og eru því viðkvæmir fyrir sjúkdómum. .
S
amráð við hagsmunaaðila í
landbúnaði hefur verið of
lítið, að sögn Jóhannesar
Torfasonar á Torfalæk,
ekki síst þegar horft er til þess
langa undirbúningstíma sem stjórn-
kerfið hefur haft til að fjalla um
nýju matvælalöggjöfina. „Við hefð-
um þurft að fá mun skýrari heim-
ildir til að halda uppi eftirliti og
tryggja neytendum sambærilega
hollustu og íslenskar landbún-
aðarvörur hafa,“ segir hann.
„Við vitum að heilbrigðisástandið
er í flestum tilvikum á hærra plani
hér á landi en víðast hvar innan
EES og oft á miklu hærra plani. Þá
á ég við í sambandi við salmonellu
og kamfílóbakteríu, en einnig kúa-
berkla að ógleymdri gin- og klaufa-
veiki. Ég las um það í Morg-
unblaðinu að menn eru að fara að
bólusetja við blátungu í Danmörku,
sem ég veit varla hvað er. Aldalöng
einangrun dýra hér á landi er gríð-
arlegur kostur fyrir atvinnugrein-
ina og neytendur og skylda okkar
sem þjóð að halda uppi öflugum
vörnum því dýrastofnarnir eru af-
skaplega viðkvæmir gagnvart sýk-
ingum. Ómerkilegir sjúkdómar er-
lendis geta haft alvarlegar
afleiðingar hér á landi, eins og sýndi
sig með hrossaflensuna um árið.“
Hann segir að vissulega sé
ástandið í sláturhúsum innan EES
sumstaðar í topplagi, en að annars
staðar sé það jafnvel svo slæmt að
slíkum húsum yrði lokað á stundinni
hér á landi, enda búi íslenskur land-
búnaður við mjög gott eftirlit og
gagnsætt framleiðsluferli.
Slagur um hillurými
Fleira er nefnt til af Jóhannesi,
sem gagnrýnir að engin tilraun
skuli vera gerð til að meta kostnað
atvinnugreinarinnar við að innleiða
breytingarnar. „Það á
bæði við um bændur og
afurðastöðvar, en það er
einungis reynt að meta
þann kostnað sem fellur
beint á ríkið,“ segir hann.
„Og það er heldur ekki
gerð tilraun til þess að
meta líklegar afleiðingar
nýju löggjafarinnar á
matvælaframleiðslu í
landinu. Stjórnmálamenn
sem vilja jafnvel láta sig
kalla sig virta tala um sex-
tán svínabú og tvo kjúk-
lingabændur, en nefna
ekki að hundruð manna
hafa lífsviðurværi af þessari fram-
leiðslu. Og ég þykist vita að þessar
atvinnugreinar séu talsvert skuld-
settar í bankakerfinu og að bank-
arnir þurfi ekki á stórum gjald-
þrotum að halda í augnablikinu.“
Þá nefnir hann að tveir aðilar hafi
tangarhald á matvörumarkaðnum
og þeim sé létt að geta flutt inn
verulega mikið af búfjárafurðum í
krafti þess valds sem yfirráð yfir
hillurými skapi. „Þá er hægt að
hindra aðgang innlendra matvæla
um tíma og þarf ekki marga mánuði
til að ganga af stórum hluta af okk-
ar framleiðslu dauðri.“
Jóhannes telur líklegt að verð-
lækkun sem óhóflegur innflutn-
ingur skapi yrði skammvinn kjara-
bót fyrir neytendur. „Ég fæ ekki séð
að þessir aðilar geti boðið aðrar
matvörur sem fluttar eru inn á
„Evrópuverði“. Og engin rök hníga
að því að búfjárafurðir yrðu boðnar
á verulega lægra verði til lengri
tíma, ekki síst ef um litla eða veika
innlenda framleiðslu er að ræða.“
Sjálfstæði þjóð-
arinnar veikt
Síðan eru það „hug-
lægu áhrifin“, að sögn
Jóhannesar. „Stað-
reyndin er sú að Íslend-
ingar flytja inn afar
hátt hlutfall matvara af
orkuneyslunni og eru
mjög háðir innflutningi
á vörum eins og korni,
sykri og olíum,“ segir
hann.
„Út frá öryggi og
sjálfstæði þjóðarinnar
finnst mér ákaflega
óskynsamlegt að gera okkur háðari
innflutningi en orðið er. Og það
gengur gegn þróun í umhverf-
isvernd í heiminum, þar sem lagt er
upp úr því að lágmarka flutn-
ingaþörf vegna mengunar sem af
þeim hlýst. Verðhækkanir á mat-
vöru í heiminum segja okkur líka að
við eigum að hugsa aðeins lengra en
til kvölds eða fyrramáls – það er
ekki lengur sjálfsagður hlutur að fá
mat á diskinn og hefur kannski
aldrei verið það. En með þeim skref-
um sem á að stíga er verið að veikja
sjálfstæði þjóðarinnar.“
Norðmenn sterkari
Jóhannes vill að Íslendingar horfi
meira til Norðmanna, sem standi í
sömu sporum en virðist hafa sterk-
ari sjálfsmynd en Íslendingar. „Þeir
eru ekkert feimnir við að beita toll-
um til varnar sinni framleiðslu og
leggja áherslu á að vera sjálfum sér
nógir, alveg frá mold og á borðið,“
segir hann.
„En við höfum markvisst verið að
fella niður eða lækka tolla og þó svo
að landbúnaðarráðherra segi að
þessum breytingum fylgi engar
tollalækkanir, þá er búið að sýna
tvö spil sem benda til annars. Fyr-
irheit ríkisstjórnar í sambandi við
kjarasamninga fyrr á árinu voru í
þá veru að tollar yrðu lækkaðir á
matvörum og einnig er viðræðulota
í gangi hjá WTO sem mun líklega
leiða til tollalækkunar.“
En meginatriðið, að sögn Jóhann-
esar, er að „flumbrugangur stjórn-
valda“ sé slíkur að þau skirrist við
að leggja nokkurt raunhæft mat á
líklegar afleiðingar. „Miðað við
hvað þetta hefur verið lengi í und-
irbúningi, bæði hjá núverandi og
fyrri landbúnaðarráðherra, þá
finnst mér með ólíkindum að þegar
ræða eigi afleiðingar þá sé blaðið
autt – og enginn til svars. Ég tel
grundvallaratriði að leggja mat á til
hvers löggjöfin leiðir, ekki síst úr
því margt bendir til að áhrifin verði
mikil á heila atvinnugrein.“
Hann segir mikilvægt að hafa í
huga að í landbúnaði sé horft til
langs tíma og breytingar gerist
hægt. „Það líður langur tími frá því
kálfur fæðist og þar til hann er orð-
inn arðgæfur gripur. Undanfarinn
áratug og jafnvel til lengri tíma litið
hefur verð á innlendum matvælum
hækkað minna en flest annað og það
endurspeglast í framfærslugrunni
Hagstofunnar, sem sýnir að matvæli
eru sílækkandi hluti af ráðstöf-
unarfé neytenda.“
20-40% samdráttur?
En hvert er mat Jóhannesar á af-
leiðingunum? „Ég tel líklegt að það
verði 20-40% samdráttur í innlendri
búvöruframleiðslu á einu til þremur
árum, sem mun hitta búgreinar mis-
jafnlega,“ segir hann.
„Ég veit ekki hvað það þýðir í
störfum, atvinnuleysi eða áhrifum á
fasteignaverð á einstökum stöðum,
en það er náttúrlega ljóst að þetta
snertir öll byggðalög. Það á bæði
við um þéttbýlissvæðin í kringum
Reykjavík, þar sem stærstu hluti af
alifugla- og svínakjötsframleiðslu
fer fram, því hagkvæmt er að
stunda hana nálægt markaðs-
svæðum, en líka veikari byggðalög,
þar sem starfrækt eru sláturhús og
mjólkurframleiðsla og þær greinar
eru mjög stór hluti atvinnulífinu.
Áhrifin verða alvarleg fyrir þær
byggðir, hvort sem horft er til
Hvammstanga, Blönduóss, Ak-
ureyrar, Húsavíkur eða Sauð-
árkróks. Og maður veltir því fyrir
sér hvort brýnt sé að fá slíkan skell
svo skömmu eftir niðurskurð á
þorskveiðum. Stjórnmálamönnum
sem segjast vilja standa að aðgerð-
um til mótvægis við samdrátt í
þorskveiðum í hinum dreifðu
byggðum hlýtur að geta dottið
betra ráð í hug en að vega með jafn
alvarlegum hætti að heilli atvinnu-
grein og líklegt er að samþykkt
þessara breytinga geri. Ég öfunda
þetta ágæta fólk ekki af því að falast
eftir stuðningi okkar í næstu kosn-
ingum . . .“
– En nú er aðlögunartíminn átján
mánuðir – áður en lögin taka gildi?
„Það breytir engu,“ segir Jóhann-
ALVARLEGT FYRIR MÖRG BYGGÐARLÖG
Jóhannes
Torfason
NÝ MATVÆLALÖGGJÖF