Morgunblaðið - 27.10.2008, Blaðsíða 12

Eftir Baldur Arnarson
baldura@mbl.is
ÞAÐ VAR um miðjan desember-
mánuð í fyrra sem moldóvíska blaða-
konan Natalia Morar var tekin hönd-
um á Domodedovo-flugvellinum í
Moskvu. Henni var snúið við til Ísr-
aels, þaðan sem hún var að koma úr
vinnuferð, og um mánuði síðar barst
henni bréf frá rússneskum yfirvöld-
um þar sem henni var tjáð að hún
hefði ekki leyfi til að koma inn í
Rússland, með þeim rökum að hún
væri ógn við þjóðaröryggi, án frekari
skýringa.
Morar, sem er aðeins 24 ára, hafði
þá getið sér orð sem rannsóknar-
blaðakona og greinar hennar um
spillingu í rússneska stjórnkerfinu
víða vakið athygli, svo óþægilega at-
hygli, að henni og fjölskyldu hennar
hafa borist líflátshótanir.
Morar hefur einkum beint spjót-
um sínum að útbreiddri spillingu í
rússneska stjórnkerfinu og segist
aðspurð hafa verið vöruð við afleið-
ingum þess að birta grein um grun-
semdir um peningaþvætti þar sem
rússneski bankinn Diskont, austur-
ríski bankinn Raiffeisen Zentral-
bank og háttsettir stjórnarliðar í
stjórn Vladímírs Pútíns, þáverandi
forseta, komu við sögu.
Spilling í bankakerfinu
Leiddi Morar þar líkur að því að
tengsl kynnu að vera á milli morðs-
ins á Andrej Kozlov, varaformanni
bankastjórnar rússneska seðlabank-
ans, í septembermánuði 2006 og þess
að hann afturkallaði starfsleyfi
Diskont tveimur vikum áður. Kozlov
hafi verið hæstsetti opinbera starfs-
manninn til að falla fyrir hendi morð-
ingja frá árinu 1937 og að í framhald-
inu hafi austurrískir dómstólar hafið
rannsókn á málinu, ólíkt þeim rúss-
Aðspurð hvort hún hafi óttast að
vera beitt ofbeldi, eins og svo margir
rannsóknarblaðamenn í Rússlandi,
segist Morar hafa fengið aðvaranir
frá háttsettum embættismönnum
Fáræði og valdkúgun í Rússlandi
 Moldóvísk blaðakona gerð útlæg frá Rússlandi vegna skrifa um peningaþvætti og spillingu
 Fámenn klíka með tögl og hagldir í Rússlandi  Setur spurningarmerki við Rússalán til Íslendinga
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Í hættu Móður Morar var hótað að dóttir hennar yrði líflátin fyrir skrifin.
Í HNOTSKURN
»Morar hefur skotið málisínu til Mannréttinda-
dómstólsins í Strassborg, enda
lítur hún svo á að sú ákvörðun
rússneskra stjórnvalda að vísa
sér úr landi sé gróft lögbrot.
»Alþjóðasamtök blaða-manna, IFJ, hafa fordæmt
ákvörðun rússneskra stjórn-
valda, sem þau segja enn eitt
dæmið um hvernig frelsi fjöl-
miðla sé heft í landinu.
nesku sem hafi aldrei tekið málið
upp.
Skömmu áður en hún var hand-
tekin birtist svo eftir hana grein um
fjármögnun stjórnmálaflokkanna í
Rússlandi og hvernig auðæfi væru
notuð til að halda andófi niðri.
Spillingin var þannig sögð ná til
æðstu valdhafa landsins og rakið
hvernig ólöglegur sjóður væri not-
aður með velþóknun Pútíns til að
gera stjórnarandstöðuflokkana háða
stjórnarflokkunum í þingkosningun-
um í desember 2007. Það var fyrir
þessi skrif sem henni var vísað úr
landi, með þeirri uppáskrift að hún
væri ógn við öryggi landsins.
Þá hefur Morar ritað um spillingu
innan rússnesku leyniþjónustunnar,
FSB, og hvernig liðsmenn hennar
hafi lekið upplýsingum til valda-
klíkna í valdabaráttu þeirra.
um að hún ætti að hugsa sig tvisvar
um áður en hún tæki ákvörðun um að
láta birta greinina um spillinguna
innan Kremlarveggja, með þeim orð-
um að hún kynni að gjalda fyrir
skrifin með lífi sínu.
Nær til alls þjóðfélagsins
Morar er nú búsett í Moldavíu og
hafði nokkru áður en henni var vikið
úr Rússlandi fengið vegabréfsáritun
um að hún ætti rétt á að dveljast eins
lengi í landinu og hún kysi.
Hún ferðast mikið vegna skrifa
sinna fyrir tímaritið New Times, nú
síðast til Íslands til að grennslast
fyrir um margumrætt Rússalán og
hvað kunni að liggja þar að baki.
Kollegum hennar finnist mjög
skrítið að íslensk stjórnvöld skuli
leita eftir láni í austurvegi, enda
megi færa rök fyrir því að Rúss-
landsstjórn muni í kjölfarið leitast
við að seilast eftir áhrifum á Íslandi.
Silovikiklíkan, valdaklíka stjórn-
mála- og auðmanna með Pútín inn-
anborðs, fari með völdin í Rússlandi
og því sé eðlilegt að slíkar spurning-
ar vakni í huga þeirra sem vel þekki
til í rússneskum stjórnmálum.
Morar segir spillinguna afar út-
breidda í rússneska stjórnkerfinu og
að þessi meinsemd nái til alls þjóð-
félagsins, hvort sem um sé að ræða
mútur til almennra heilbrigðisstarfs-
manna eða háttsettra stjórnarliða.
Hún fullyrðir að lýðræðið eigi
undir högg að sækja í Rússlandi og
að Silovikiklíkan, sem sé nátengd
FSB, áður KGB, beiti áhrifum sínum
og eignarhaldi á fjölmiðlum til að
kveða niður lýðræðislega umræðu.
Fáræði er því það orð sem hún tel-
ur lýsa stjórnarfarinu í Rússlandi.
12 FréttirINNLENT
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 27. OKTÓBER 2008
Kvöldfréttatímar rúss-
nesku sjónvarpsstöðv-
anna endurspegla ekki
veruleikann eins og hann
er heldur upphefja þeir
núverandi valdhafa og að-
gerðir þeirra. Látið er hjá
líða að gagnrýna þá á
sama tíma og mjög skort-
ir á hlutlægni í umfjöllun
um stjórnarandstæðinga.
Á þennan veg dregur Morar
saman stöðuna á rússneskum fjöl-
miðlamarkaði um þessar mundir,
sem líkt og svo mörg svið þjóðlífs-
ins þjáist af fáræði og eignarhaldi
fámennra valdahópa, þar með talið
Silovikiklíkunnar, á helstu og út-
breiddustu fjölmiðlum.
Við persónudýrkunina á Vladím-
ír Pútín í valdatíð hans
bætist að fjölmiðlar hafi
oft og iðulega fjallað um
deilur og átök við erlenda
aðila á hlutdrægan hátt
og nefnir Morar Georgíu-
stríðið í ágúst og átökin í
Tsjetsjeníu sem nýleg
dæmi um utanaðkomandi
og innri ógnir sem Rúss-
landsstjórn hafi fært sér í
nyt í því augnamiði að sannfæra
kjósendur um að styrkrar handar
væri þörf við stjórnartaumana.
Að sama skapi sé umræða fjöl-
miðla um lýðræðið á neikvæðum
nótum, sjónarhorn sem ýti undir
takmarkaða vitneskju almennings
um það sem fram fari á bak við
sjónarspil stjórnarliðanna.
Óttinn virkjaður sem stjórntæki
Vladímír Pútín
Eftir Þorbjörn Þórðarson
thorbjorn@mbl.is
KARL Garðarsson, fyrrverandi rit-
stjóri Blaðsins, var dæmdur í Hæsta-
rétti á fimmtudaginn til að greiða eina
milljón króna í sekt fyrir að birta
áfengisauglýsingar. Einn dómari skil-
aði sératkvæði og vildi að refsing yrði
látin niður falla.
Karli var gefið að sök að hafa sem
ritstjóri Blaðsins borið ábyrgð á birt-
ingu fjögurra áfengisauglýsinga í
Blaðinu á árinu 2005 og að hafa með
því brotið gegn áfengislögum. Um var
að ræða kynningar á Carlsberg bjór,
kynningu á áfengum gosdrykkjum af
gerðinni Woody’s, og auglýsingu á
Fresita léttvíni. Þótti fullljóst að
kynningar Blaðsins hefðu verið aug-
lýsingar í merkingu áfengislaga, enda
lá fyrir að Blaðið hafði fengið greitt
fyrir birtingarnar.
Bar fyrir sig tjáningarfrelsi
Karl krafðist þess aðallega að mál-
inu yrði vísað frá dómi þar sem ekki
hefði farið fram fullnægjandi rann-
sókn á málinu hjá lögreglu. Hann bar
einnig fyrir sig að ótakmarkað bann
gegn áfengisauglýsingum bryti gegn
73. gr. stjórnarskrárinnar sem fjallar
um tjáningarfrelsi og einnig sam-
bærilegu ákvæði mannréttindasátt-
mála Evrópu. Í niðurstöðu meirihluta
Hæstaréttar kemur fram að á þessa
varnarástæðu hafi áður reynt og
henni verið hafnað í dómum Hæsta-
réttar.
Karl vísaði einnig til jafnræðis-
reglu stjórnarskrárinnar. Í áfengis-
lögunum væri undantekning frá
banni við áfengisauglýsingum, sem
heimilaði áfengisauglýsingar í erlend-
um tímaritum. Þessi undantekning
fæli í sér mismunum og með ákvæð-
inu væri brotið gegn jafnræðisreglu.
Ríkið gaf út áfengisbækling
Karl bar því einnig við að aðrir
hefðu í mörgum tilvikum birt áfeng-
isauglýsingar í fjölmiðlum án þess að
ákæruvaldið hefði brugðist við. Auk
þess sem Áfengis- og tóbaksverslun
ríkisins [ÁTVR] hefði gefið út kynn-
ingarbækling, „Vínblaðið“ sem hefði
að geyma áfengisauglýsingar.
Í niðurstöðu meirihluta Hæstarétt-
ar segir að undantekningin í áfeng-
islögunum lúti að auglýsingum á er-
lendum tungumálum í erlendum
tímaritum sem flutt eru til landsins,
nema megintilgangur ritsins eða inn-
flutningsins sé að auglýsa áfengi.
Sporna gegn misnotkun
Af hálfu ákæruvaldsins var lögð á
það áhersla að með banni við áfeng-
isauglýsingum væri leitast við að
sporna gegn misnotkun á áfengi og
ekki síst hindra að því væri haldið að
börnum og ungmennum með hvers
kyns tilkynningum til almennings.
Frávikið í áfengislögunum yrði að
teljast eðlilegt og það raskaði ekki
meginmarkmiði bannsins. Ætla
mætti að rit á erlendum tungumálum
ættu ekki jafngreiða leið að börnum
og ungmennum og efni á íslensku. Sú
staðhæfing Karls að aðrir hefðu kom-
ist upp með að auglýsa áfengi gæti
ekki leitt til þess að lögbrot hans yrði
refsilaust.
Í niðurstöðu meirihlutans kom
jafnframt fram að samkvæmt lögum
um prentrétt bæri höfundur efnis
sem birtist í blöðum refsiábyrgð á
efninu ef hann hefði nafngreint sig.
Ef enginn höfundur hefði nafngreint
sig bæri útgefandi rits eða ritstjóri
ábyrgðina. Hæstaréttardómararnir
Ingibjörg Benediktsdóttir, Garðar
Gíslason, Gunnlaugur Claessen,
Hjördís Hákonardóttir og Jón Stein-
ar Gunnlaugsson, sem skilaði sérat-
kvæði, dæmdu í málinu.
Fyrrverandi ritstjóri Blaðsins dæmdur fyrir birtingu áfengisauglýsinga
Sektaður um
eina milljón
Hæstiréttur Meirihluti Hæstaréttar sá ástæðu til að sakfella þótt fjöldi ann-
arra eins brota hefði verið látinn athugasemdalaus.
Í HNOTSKURN
»Nafni Blaðsins var síðarbreytt í 24 stundir.
» Í áfengislögum er und-antekning vegna erlendra
tímarita, en birting áfeng-
isauglýsinga í þeim er látin
átölulaus.
»Karl Garðarsson bar fyrirsig að bannið bryti í bága
við skuldbindingar ríkisins
vegna EES-samningsins.
Þessari málsástæðu var hafn-
að með vísan til eldra for-
dæmis.
Í sératkvæði
Jóns Steinars
Gunnlaugssonar
segir m.a. að í
samantekt á ætl-
uðum áfeng-
isauglýsingum í
innlendum blöð-
um og tímaritum
á tímabilinu 1.
maí 2005 til 2.
júní 2006, sem
var meðal gagna málsins, komi
fram að auglýsingarnar voru 999
talsins. Enginn hafi verið dreginn
til refsiábyrgðar vegna birtingar
þeirra. Í sératkvæðinu segir jafn-
framt að það geti að öllum jafnaði
ekki verið málsvörn í refsimáli að
aðrir hafi brotið af sér og komist
upp með það. Í þessu máli séu hins
vegar aðstæður afar sérstakar.
Aðrir en ákærði hafi í stórum stíl
komist upp með sambærileg, ætluð
brot án þess að lögregla eða ákæru-
vald hafi brugðist við.
Ekki verði betur séð en að bann
við birtingu áfengisauglýsinga sé
svo gott sem marklaust þar sem svo
margir brjóti gegn því, að því er
virðist daglega, án þess að brugðist
sé við. Við mat á því hvort menn
njóti jafnræðis verði ekki með öllu
litið fram hjá því hvernig refsi-
vörslu á viðkomandi sviði er háttað.
Lögin geti ekki lifað í tómarúmi. Ef
framkvæmd þeirra er með þeim
hætti að mönnum sé mismunað á
jafngrófan hátt og hér um ræðir, sé
í raun og veru verið að refsa einum
fyrir það sem yfirleitt er látið átölu-
laust hjá öðrum.
Aðrir kom-
ast upp með
sömu brot
Jón Steinar
Gunnlaugsson