Sjómannablaðið Víkingur - 01.03.1973, Blaðsíða 4

Vermenn í randa
eftir séra Gísla Brynjólfsson
Þeir se m lesa þessa grein
hugsa máske sem svo og ekki að
ófyrirsynju: Mikið breytast tím-
arnir og mennirnir með. — Vissu-
lega þykja það ekki vandamál nú
á tímum sem vermenn voru að
glíma við fyrir 1 til 2 öldum.
En nú eru líka önnur komin i
þeirra stað. Nú eru það „kjara-
málin“ i víðtækustum skilningi,
sem samtökin hafa um að fjalla.
Áður voru það „andlegu málin“,
sem fólkinu lá á hjarta eins og
þessi frásögn ber með sér.
Meðan þau ákvæði um tilhiýði-
legt helgihald sabbatsins voru í
gildi, að hver maður skyldi að
forfallalausu sækja kirkju hvern
helgan dag, skapaðist sumsstaðar
nokkur vandi í sambandi við
framkvæmd þessara fyrirmæla.
Svo var yfirleitt í fjölmennum
verstöðum eins og t. d. á Suður-
nesjum þar sem vermenn áttu
rétt til kirkjusóknar á Útskálum
og Hvalsnesi yfir vertíðina. Fyrir
þau réttindi skyldu þeir borga
svokallaðan „sætisfisk“. Var það
1 fiskur eða 2 skildingar yfir
vetrarvertíð en helmingi minna á
vorvertíð. Skyldi þessu fé m. a.
varið til að stækka kirkjurnar,
sem rúmuðu með góðu móti ekki
nema heimasöfnuðina. Þegar ver-
menn hópuðust til messunnar,
var oft af því slíkur troðningur
að fólk gat ekki notið embættisins
með tilhlýðilegri andagt og barna-
spurningar vildu fara í handa-
skolum. Á Stað í Grindavík voru
þrengslin stundum svo mikil að
bekkir brotnuðu og þilj ur brustu.
Þannig var vandamál sjómanna-
stéttarinnar á Suðurnesj um fyrir
1 til 2 öldum.
60
Ennþá alvarlega var ástandið
þar sem engin kirkja var í ver-
stöðinni eða í næsta nágrenni,
eíns og t. d. í Þorlákshöfn eftir að
hálfkirkjan þar iagðist niður.
Svo er talið að Þorlákshöfn
dragi nafn sitt af Þorláki bisk-
upi helga. Þar kom hann að landi
úr vígsluför sinni eins og segir í
sögu hans: „Sem sumraði, réðst
Þorlákur í skip og lét í haf með
sitt föruneyti og varð vel reið-
fara og tóku þeir þar höfn, sem
þeir mundu kjósa.“ — Það var í
Þorlákshöfn.
„Þar heitir og enn nú að
framanverðu við bæinn Þorláks-
vör, Þorlákssker og Þorlákshóll
þar túnið er hæst“ segir í De-
scriptio Ölveshrepps anno 1703
eftir Hálfdán lögréttumann á
Reykjum.
Svo sem að líkum lætur hefur
kirkja snemma á öldum verið
reist í Þorlákshöfn. Var það hálf-
kirkja, stundum nefnd bænhús.
Þar skyldi messað, „jafnan þá
heimamenn eru til altaris,“ segir
í Jarðabók Árna og Páls og fyrir
nauðsyn verfólks veitti prestur
þar tíðir hvern miðvikudag um
föstutímann. Fyrir þetta ómak
sitt fékk hann 12 fiska af tólf-
æringi, 6 fiska af sexæringi og
svo þar í millum eftir árafjölda.
En fæði á þessum ferðum sínum
fékk prestur hjá Þorlákshafna-
bændum, sem borguðu með því
hálfa leigu eftir kirkjukúgildin,
sem voru tvö að tölu.
Báglega gekk með viðhald
þessa helgidóms Þorlákshafnar
sem von var. Kirkjan hafði Iitlar
tekjur, því allar lausafjártíundir
gengu til sóknarkirkjunnar á
Hjalla. Aftur á móti fékk hálf-
Sr. Ólafur Ólafsson, prestur í
Arnarbæli 1892—1903.
kirkjan ljóstolla heimamanna í
Höfninni. Var svo komið um
miðja 18. öld að kirkjan var ekki
messufær. Segir í biskupsbréfi
1759, að í Þorlákshafnarbæn-
húsi hafi „í langa tíma ekki em-
bættað verið.“
Jörðin var eign Skálholtsstaðar
og biskup því landsdrottinn. Um
og eftir 1760 var Beinteinn Ingi-
mundarson (Bergssonar í Bratt-
holti, sem Bergsætt er kennd við)
síðar lögréttumaður á Hlíðarenda
landseti biskups í Þorlákshöfn.
Hann var kvæntur Vilborgu
Halldórsdóttur Brynjólfssonar
biskups á Hólum. Meðal barna
þeirra var Magnús ríki í Þorláks-
höfn, faðir Gísla latínuskólakenn-
ara og þeirra merku systkina.
VÍKINGUR