Náttúrufræðingurinn - 1999, Blaðsíða 18

dalnum. Ótvíræðasta vísbending um sjávar-
stöðu er samt fundur skelja og annarra
sædýraleifa. Hafa slíkar skeljar fundist í
leirlögum við Munaðarnes í 20-27 m y.s. Er
það tvímælalaus vottur um sjávarstöðu á
því svæði. Hins vegar hafa ekki fundist
skeljar í leirlögum ofar í dalnum (Guðmundur
Bárðarson 1923).
Fyrir um 9.000 árum hafði landið risið, eftir
að jökulfargi létti af hálendinu, og færðust
sjávarmörk þá smám saman neðar. Kom þá í
ljós að sjávarsetið hafði fyllt upp í lægðir og
sléttað út ójöfnur í landslaginu. 1 dag er því
víðast sléttlendi á milli holtanna, sem er hinn
forni sjávarbotn. Þegar sjórinn var smám
saman að hörfa skildi hann eftir sig
fjörumörk, sem nú finnast mishátt yfir sjó.
Þess háttar þrep má til dæmis sjá liggja yfir
jökulurðinni rétt neðan við Veitulækinn á
mörkum jarðanna Veiðilækjar og Einifells.
Eru þessir marbakkar nú í 35 og 40 m y.s.
Yfirborð sjávar stóð þá um sinn við Helgu-
hól og markaði skúta í móbergið allt í kring,
þannig að afmörkuð er hetta á háhólnum.
(Móberg þetta mun hafa myndast við gos
undirjökli.)
Enda þótt sjór hafi á þessum tíma hörfað
úr dalnum voru ásarnir neðan við Laxfoss
enn næg fyrirstaða til þess að lón með
fersku vatni myndaðist norðan þeirra.
■ GRÓÐUR OG JARÐVEGUR
Landnám gróðurs vár þegar hafið. Grasleitar
plöntur kunna að hafa vaxið við jökulrendur
fyrir rúmum 10.000 árum. Meðfram efstu
strandlengju, sem nú liggur í 60 m hæð,
höfðu sjórekin fræ og rætur náð að vaxa og
þroskast. Höfðu þessir plöntuhlutar einkum
dreifst til landsins með hafstraumum og að
nokkru á rekísjökum. Frá þessari efstu
rekarönd breiddist gróður út bæði upp um
hlíðar og niður á undirlendið, sem hafði
smám saman risið úr sæ (Sturla Friðriksson
1962). Jarðvegur hafði myndast. Mýrar urðu
til á flatlendi þar sem staða jarðvatns var há.
Gróður teygði sig upp um heiðar, en þegar
land hækkaði kann að hafa orðið nokkur
afturkippur í þeim vexti. Laus steinefni
bárust þá niður í dalinn og byggðu upp
jarðveg móa og mýra. Framan við margt
holtið má einnig finna foksand, sem
væntanlega hefur borist ofan af fjalllendinu
og fallið hlémegin við klappimar eftir að sjór
fjaraði. Sandur og fokmold af þessu tagi er í
götunni ofan við Veiðilækjarbæinn, sunnan
við Mosholtið í Tóftabrekkum við reið-
götuna að Fossvaðinu, og einnig má sjá
þessa sendnu mold efst í hlíðum Stekkjar-
hvamms, sem er vestan við gamla veginn
ofan við Almenninginn í Norðurá. Öll er
þessi fokmold í um 45 m y.s. Er líkast því sem
þá hafi verið myndaður jarðvegur í hlíðum,
en hann hafi tekið að fjúka þegar land
hækkaði.
Birki var hér snemma á ferðinni. Dalurinn
var skrýddur skógi fyrir um 6.000 árum. Ofan
á gamla jökulleir lónsins, sem sést t.d. við
Hrauná, liggja lög af allt að 10 sm sverum
birkistofnum. Slík tré hafa klætt hlíðarnar í
kring um lónið. Brot úr birkilurkum þessum
hafa verið aldursgreind í Svíþjóð með C14-
mælingu og reynst vera 5.645 * 85 ára gömul
(Ingrid U. Olsson 1988). Fram að þeim tíma
hefur enn verið stórt lón ofan við Laxfoss,
en þá hefur rofnað rauf í fosshaftið og fór
upp frá því að myndast jarðvegur á
þurrlendi í flóanum við Hraunárbrú.
B GRÁBRÓKARHRAUN
Fyrir um 3.000 árum tók aftur að gjósa í
Norðurárdal. Stutt sprunga opnaðist um
þveran dal nálægt mynni hans. Við
eldsumbrotin mynduðust þrír gígir. Er sá
stærsti nefndur Grábrók, en frá þessum
eldstöðvum rann Grábrókarhraun. Hraun-
straumur féll í átt til Hreðavatns og stíflaði
frárennsli þess (Pálmi Hannesson 1935). Við
það hækkaði yfirborð vatnsins og flötur
þess stækkaði. Úr því streymir nú vatn í
rásum undir hrauninu. Kemur það fram í
lindum, sem spretta upp undan hraun-
jaðrinum við Norðurá. Á ein lítil, Hrauná, ber
hins vegar yfirfall úr Hreðavatni í
vatnavöxtum. Þegar hraunið rann féll það
einnig til austurs og flæmdi Norðurá úr
gömlum farvegi. Stíflaði það ána á svæði
16