Náttúrufræðingurinn - 1999, Blaðsíða 19

sem nú er ofan bæjar á Svartagili. Við það
myndaðist uppistöðulón ofan hraun-
stíflunnar. Af vatnasetinu urðu þá til flatar
eyrar, sem síðan hafa gróið upp í
valllendisbreiður. Eru þar nú sléttir árbakkar
og eyjar, svo sem Desey, sem er grasi gróið
flatlendi.
Hraunið sem rann neðar í dalinn hrakti
árvatnið þar einnig til austurs við fossinn
Glanna, en jafnframt fór það upp að
klettavegg, þar sem nú heita Þrengsli í
Norðurá skammt neðan Veiðilækjarbæjar, og
myndaði þar aðra stíflu. Við það varð til lón í
ánni, og enn hlóðust upp eyrar og urðu til
bakkar, sem nú heita Breiðanes, Svuntur og
Mjóengi í Laxfosslandi og grónir bakkar við
ánahjá Veiðilæk.
LÍPARÍTSNAUÐUR
JÖKULRUÐNINGUR
Áður en hraunið varð til hefur Norðurá
sennilega runnið um miðjan dal, þar sem nú
heita Hreðavatnsengjar. Eru þar ker, rásir,
hraunskvompur og grafningar í landinu. Þar
hefur Brekkuá streymt ofan af fjalli og fallið í
Norðurá, og einnig nokkru neðar hefur útfall
frá Hreðavatnssvæðinu runnið og sam-
einast aðalánni. Áin hefur þá fallið fram að
Breiðanesi eða í Kimana við Hrauná og
hefur síðan sennilega að hluta runnið um
slakkann, Tjarnarlág, innan við Bakkaskóg,
og komið að Fossvaðinu ofan við Laxfoss.
Árvatnið hefur dreifst þarna um flatlendi,
borið fram möl og myndað eyrar, sem hafa
að miklu leyti verið úr líparíti ættuðu ofan frá
Baulu. Sést þessi möl víða í farvegi Hraunár.
Athyglisvert er hve mikið líparít er í þessari
ármöl. Hins vegar sést ekkert slíkt ljósgrýti í
jökulruðningunum, sem ættu samt að hafa
borist á eldri skeiðum niður dalinn frá sömu
slóðum og mölin. Hlýtur maður óhjákvæmi-
lega að velta því fyrir sér hver sé uppruni
þessa líparítlausa jökulruðnings við Lax-
foss. Annaðhvort er að jökulruðningurinn
hefur borist austan um Þverárhlíð eða að
líparít hefur ekki legið á lausu ofar í
Norðurárdal á þessum tíma jökulskeiðsins,
og jökull sem þaðan skreið hafi því ekki
getað flutt neitt líparít með sér í urðina. Þá
má einnig benda á að ekkert líparít er heldur
í jökulurð uppi á Bröttubrekku vestan við
Baulu. Samt er Baula talin hafa myndast fyrir
3,4 milljónum ára (Haukur Jóhannesson
1997). Og á því líparít að hafa verið nærtækt í
lokjökulskeiðsins.
MISGENGI OG ROFHRAÐI
LAXFOSS
Laxfoss í Norðurá fellur fram af berghafti,
sem myndað er við brotalínu er liggur þvert
yfir dalsmynnið. Sést þessi brotalöm skerast
um Hádegisskarð í Hallarmúla, um Laxa-
skarð og í Náttmálaskarð vestan Laxfoss-
bæjar. Hefur norðurjaðar sprungunnar
sennilega risið eftir ísöld og myndað þetta
misgengi. Ef til vill féll fossinn í fyrstu fram í
Gaflhylinn út undan Eyrinni. Smám saman
hefur vatnið sorfið brún fossins og fært
hann ofar í ána. Hafi misgengið orðið í lok
ísaldar fyrir 10.000 árum hefur fossinn færst
aftur um 50 m á þeim tíma sem liðinn er, eða
um hálfan sentimetra á ári. Það er lítið miðað
við rof á Gullfossi í Hvítá, sem mælst hefur
30 sm á ári (Þorleifur Einarsson 1991). Löngu
fyrir landnám hefur vatnsbuna sunnanvert í
fossinum grafið út skessuketil, stóra, hring-
laga holu í klöppina, nokkuð fyrir ofan
Gaflhylinn, en Nikulásarkerið var þegar til
fyrir rúmum 800 árum, svo sem sjá má af
máldögum (íslenskt fornbréfasafn I). Nú
hefur vatninu verið brotin leið af manna
völdum í gegnum þetta berghaft fossins
með sprengingu við gerð laxastiga, og er nú
skammt í að hann breyti fossrennslinu þar í
flúðir.
Önnur brotalöm liggur nokkru neðar á
svæðinu um Litlaskarð yfir í Einifellsland.
Þar sunnan Norðurár streymir heitt vatn að
yfirborði.
Fleiri misgengi liggja þvert yfir
Norðurárdalinn. Mest þeirra er brotalínan
framan við Hvassafell og Hraunsnefsöxl.
Norðurbrún þeirrar misgengislínu hefur
risið hátt yfir þá syðri og myndað hamra-
veggi sem ná því að vera um 100 m háir
framan í öxlinni. Við jarðhræringar hefur
17