Náttúrufræðingurinn - 1979, Page 26

argráðu og Skaftáreldarnir hafi orðið
skömmu eftir að land byggðist. Helsta
iieimildin er Landnáma. Þar er sagt
berum orðum að jarðeldur liafi runn-
ið niður í Álftaver á landnámsöld
(sjá síðar í þessum kafla). Hitt er
furðulegt að einungis skuli minnst á
jarðeld í sambandi við Álftaverið ef
það er rétt, sem rök eru færð að lrér
að framan, að Jiraunin í Landbroti,
Meðallandi og Álftaveri séu öll jafn-
gömul. Hluti skýringarinnar kann að
liggja í ]oví að Álftaverið var fjöl-
lryggt en aðeins er getið um einn
landnámsmann |>ar sem nú heitir
Meðalland og Landbrot. Þorvaldur
Tlioroddsen taldi liugsanlegt að þess-
ar sveitir liefðu verið lítt byggilegt
sandflæmi á landnámsöld.
Atriði er varða Landbrot,
Meðalland og nágrenni
Ketill fíflski „nam land milli Geir-
landsár ok Fjarðarár fyrir ofan Ný-
koma. Ketill Hjó í Kirkjubæ, þar
höfðu áðr setit papar, ok eigí máttu
þar lreiðnir menn búa“ (ísl. fornrit I,
322—325). Ekki er ljóst livað átt er við
með Nýkoma. Ólíklegt er að Nýkomi
cigi við náttúrufyrirbæri sem orðið
var til þegar menn námu land á svæð-
inu, nafnið bendir fremur til að menn
Jiafi orðið vitni að breytingunum sem
skópu jrað. }ón Sigurðsson taldi að
Nýkomi væri jsað sem nú er kallað
Landbrot (Dipl. Isl. I, bls. 198), aðrir
telja sennilegra að átt sé við vatnsfall
í nýjum farvegi, þ. e. a. s. Skaftá (Ká-
lund, 1879-82 II, bls. 310-11, 325;
E. Ól. Sveinsson, 1948, bls. 91—92).
Skaftá og Landbrotshraunið liggja
sunnan að landnámi Ketils (sbr. 9.
mynd).
Landnáma nefnir aðeins einn land-
námsmann þar sem nú heitir Meðal-
land, Eystein Hranason, „ .. . hann
kaupir lönd at Eysteini digra, þau er
hann hafði nurnit, ok kvað vera með-
allönd; hann Jrjó at Skarði“ (Isl.
fornrit I, Hls. 324—5). Kirkjustaðurinn
Skarð í Meðallandi fór í eyði á 17.
öld en kirkjan var flutt í Hólmasel og
fór undir liraun 1783.
Eldgjárliraunin lrljóta að liafa
breytt farvegum margra vatnsfalla,
jreirra á meðal kvísla Skaftár, ánna
sem nú falla í liana s. s. Fjaðrár
(Fjarðarár), og e. t. v. einnig Geir-
landsár. Mörkin milli landnámanna
voru gjarnan vatnsföll. Innbyrðis af-
stáða nokkurra landnáma á Jressu
svæði (Meðalland, Landbrot, Síða) er
óljós, Jrað eru landnám þeirra Ketils
fíflska, Eyvindar karpa og Eysteins
digra og í framhaldi af J>ví landnám
Eysteins Hranasonar (ísl. fornrit I,
bls. 322—25, og kort 12). „Landnáma
gerist nú um stund lieldur ruglings-
leg,“ segir Einar Ól. Sveinsson (1948,
Ids. 94) og á við tvö síðastnefndu land-
námin. Frásögn Landnámu stenst afar
illa miðað við núverandi aðstæður á
Jressu svæði og verður ekki annað séð
en Eyvindi karpa og Eysteini digra sé
ætlað sama landnámið austan Geir-
landsár (sjá t. d. E. Ól. Sveinsson,
1948, bls. 94—95 og Isl. fornrit I, bls.
325 nm). Sédiins vegar gert ráð fyrir
að Landbrotsliraunið liafi runnið á
fyrri hluta 10. aldar og breytt farveg-
um ánna sem landnámin miðuðust
við í uppliafi er fengin nokkur skýr-
ing á ruglingnum. Geirlandsá gæti
liafa runnið beint suður láglendið í
uppliafi en hrakist langt austur á bóg-
inn, lræði undan Jrrauninu sjálfu og
20