Náttúrufræðingurinn - 1985, Qupperneq 23

Elsa G. Vilmundardóttir og Árni Hjartarson :
Vikurhlaup í Heklugosum
INNGANGUR
Víða um Suðurland finnast merki
um mikil vatns- og vikurhlaup sem
orðið hafa samfara eldsumbrotum í
Heklu. Lög af straumvatnaseti, sem
stundum eru nokkrir metrar að þykkt
og mestmegnis úr súrri gjósku ein-
kenna þessi hlaup. Lögin eru mest
áberandi við Ytri-Rangá, Þjórsá,
Stóru-Laxá og Hvítá. Svo er að sjá
sem vikurhlaup hafi komið í allar þess-
ar ár í stórum gjóskugosum í Heklu.
Nokkuð örugg merki hafa fundist um
þrjú stórhlaup af þessu tagi, sem virð-
ast hafa orðið samfara gosunum er
mynduðu vikurlögin H3 fyrir um 2800
árum, Selsundsvikurinn, HSv, fyrir
um 3500 árum og H4 fyrir um 4000
árum.
Þetta eru niðurstöður rannsókna
sem fram hafa farið á vegum Orku-
stofnunar síðastliðin sumur í tengslum
við jarðfræðilega kortlagningu og
virkjanaathuganir við neðanverða
Þjórsá.
HLAUP TENGD ELDSUMBROT-
UM Á SÖGULEGUM TÍMA
Á íslandi er algengt að stórflóð eða
hlaup tengist eldsumbrotum. Á það
einkum við þegar eldstöðvar undir
jökli eiga hlut að máli. Kunnust þess-
ara eldstöðva er Katla í Mýrdalsjökli.
Jökulhlaupin sem hafa komið í upp-
hafi gosa þar eru bæði mörg og stór en
ekki verður fjölyrt um þau hér. Hlaup
í Skeiðará eru oft tengd Grímsvatna-
gosum. Ægilegt og mannskætt hlaup
varð samfara Öræfajökulsgosinu 1362
og áfram mætti telja. Hlaup geta einn-
ig orðið samfara eldgosum, enda þótt
meiriháttar jökull hylji ekki eldstöðv-
arnar.
Vitað er, að á sögulegum tíma hafa
hlaup oft komið í Ytri-Rangá og jafn-
vel fleiri ár í upphafshrinu Heklugosa.
Bæði er, að snjór og jökull bráðnar af
fjallinu, og líklega þéttist mikil vatns-
gufa í gosmekkinum sjálfum og gæti
það valdið vatnsaga. Auk þessa veldur
öskufali oft truflunum á rennsli vatns-
falla og skammæjum stíflum sem
bresta með tilheyrandi vatnagangi og
vikurburði.
Elsta vikurflóð frá Heklu, sem sög-
ur fara af, varð í gosinu árið 1300, sem
annálar telja fimmta gos hennar á
sögulegum tírna. í Oddaverjaannál er
eftirfarandi lýsing á þessum atburðum
(Islandske Annaler 1888, bls. 485) :
Ganga mátti þurrum fæti yfir Rangá af
vikrar falli. Víða í lónum og þar sem af
kastaði straumnum í Þjórsá var svo
þykkt vikurin, að fal ána. Svo sögðu og
kaupmenn, er liingað komu um sumar-
ið eftir, að þessu megin Færeyja voru
víða svartir flákar á sjónum af vikrinni.
Náttúrufræöingurinn 54 (1), bls. 17-30, 1985
17