Náttúrufræðingurinn - 1986, Qupperneq 53

Sveinbjörn Björnsson:
Loft, jörð, vatn og eldur
INNGANGUR
Sagt hefur verið, að sá munur sé á
sagnfræði og náttúruvísindum, að í
sagnfræði þyki rit þeim mun betri sem
þau eru eldri, en í náttúruvísindum
þyki aðeins hið nýjasta einhvers virði.
í stórum dráttum er þetta rétt, en þó
eiga náttúrufræðingar sér margar helg-
ar bækur, sem þeir lesa eins og ritning-
una og sjá sífellt í nýju ljósi. í þessu
spjalli ætla ég að rifja upp valda kafla
úr íslenskri náttúrusögu og túlka þá að
nýju í ljósi jarðeðlisfræðilegra athug-
ana, sem ég hef komið nærri á síðustu
áratugum. Segja má, að til umræðu
séu hinar fornu höfuðskepnur í
náttúruspeki Grikkja, loft, jörð, vatn
og eldur og dæmi um samspil þeirra,
sem birtist í furðulegustu myndum.
REIÐARÞRUMUR OG
ELDGANGUR
Mér sýnist við hæfi að byrja mess-
una með lestri úr Relatio Þorsteins
sýslumanns Magnússonar að Þykkva-
bæjarklaustri í Álftaveri um Jökla-
brunann fyrir austan 1625, en hann
hljóðar svo (Þorsteinn Magnússon
1625);
„Öllum frómum, guðhræddum
mönnum, lærðum og leikum, hærri
stéttar og lægri, þeim, sem þessa eft-
irfylgjandi skrift sjá, lesa eða lesna
heyra, óska ég, Þorsteinn Magnússon,
af Guði föður, syni og heilögum anda,
allrar náðar, lukku og velferðar, lífs og
sálar vegna, nú og eilíflega fyrir utan
enda. Amen.
Ég vil yður öllum . . . í Jesú nafni
kunnugt gjöra, það ljósast ég af veit
sjálfur . . . um þá miklu, stóru og fá-
heyrðu og hræðilegu lands fordjarfan,
undur og ógnir, sem skeð hafa og
áorðnar eru hér í austursveitum, . . .
og komið hefir af þeim mikla eldgangi,
vatnsflóði, jökulshlaupi, öskufalli,
sandregni og grjótkasti, er komið hefir
úr þeim jökli og fjallgarði, er liggur á
bak við eða norðantil við austanverðan
Mýrdal, í Skaftafellsþingi . . .
. . . Árið 1625, 2. dag september-
mánaðar um morguninn snemma, um
fyrstu birtingu, fundust og heyrðust hér
í Veri nokkrir smáir jarðskjálfta kippir,
en engir stórir. Litlu síðar heyrðust
dunur og gnýr svo mikill og þungur, að
jörðin öll rigaði undir mönnum, því
jökullinn, ásamt eldi og vatni, gerði þá
hið fyrsta eftir skjálftann úr stað að
hrærast og upp að springa.
Um það leyti er úti voru mjaltir, fór
vatnsflóð að koma í á þá, er fellur næst
við staðinn og tún staðarins, svo hún
gekk strax á bakka upp úr öllu hófi . . .
. . . Síðan flæddi kringum allan stað-
inn með jakaferð, fossum og boðaföll-
um, svo ógn og undur var á að sjá . . .
En skammt þar eftir, svo sem um mið-
degi, þá lét Guð fyrir náð sína sama
vatnsflóð þverra, svo strax um kvöldið
var nærri vatnslaust kringum staðinn,
utan hvað lágar lautir og gjár fullar eftir
stóðu. En jafnframt þessu, strax á eftir,
kom myrkur yfir allt að norðan með
fjallbyggðinni, með stórum reiðar-
Náttúrufræðingurinn 56(4), bls. 259-269, 1986
259