Náttúrufræðingurinn - 1986, Blaðsíða 61

„ ■ ■ . af varmafræðilegum ástæðum
virðist verða að gera ráð fyrir, að
jarðvatnsstraumarnir, sem flytja varm-
ann upp til yfirborðsins, nái niður á efri
hluta innskotsins, og hafi bein varma-
skipti við hið heita berg. Á þetta tak-
mörkuðu svæði gæti varmaleiðsia ein
vart staðið undir varmaeyðslu jarðhita-
svæðisins, og er því ekki um annan
möguleika að ræða, en að jarðvatnið
streymi beinlínis um efri hluta innskots-
ins, en gera verður ráð fyrir, að þeir séu
þegar storknaðir . . .
. . . Hitaþenslustraumar (convect-
ion) hljóta að vera orsök jarðvatns-
straumanna, og nægir hér að vísa til
hinnar öru lækkunar núningsstuðuls
(viscosity) og eðlisþunga vatns með
hækkandi hita.“
Það er skemmtileg tilviljun að nú
um 30 árum seinna hefur Gillian
Foulger (1984) orðið vör við skjálfta á
Hengilssvæði, sem eru annars eðlis en
algengustu skjálftar og bera vitni um
rifnun bergs á 2-4 km dýpi, hugsan-
lega af völdum vatnskælingar. Gunnar
hefur haldið áfram fræðilegum athug-
unum á þessu sviði (Gunnar Böðvars-
son & Lowell 1972; Gunnar Böðvars-
son 1976, 1979) og þróað hugmyndir
um hræringu vatns í lóðréttum sprung-
um, sem sífellt færir sig neðar í berg-
inu eftir því sem kæling opnar því leið
niður á við. Skyldar hugmyndir komu
fram hjá Guðmundi Pálmasyni (1967),
White (1968) og einkum Lister (1972,
1974, 1976, 1977). í nýlegum greinum
leiðir Gunnar Böðvarsson (1982,
1983) líkur að því að mörg lághitakerfi
landsins fái varma sinn með þessum
hætti beint undir jarðhitasvæðunum
en ekki á straumleið sinni frá hálendi
eins og almennt er gert ráð fyrir. Ef
rétt reynist, verður að endurskoða
túlkun tvívetnismælinga í þessu ljósi. í
háhitakerfum er eðlisþungamunur
heits vatns og kaldara umhverfis svo
mikill, að víst má telja, að lóðrétt
hræring hafi yfirhöndina. Varmagjafar
þeirra hljóta því að vera nánast beint
undir háhitasvæðunum.
VATN SÆKIR MÁLMA
Vatn, sem sækir inn að kvikuþróm
eftir sprungum á 4—6 km dýpi, er að
líkindum heitara en 400°C, jafnvel allt
að 800°C heitt. Við slíkan hita nær
vatnið að leysa ýmsa málma úr berg-
inu, svo að vökvinn, sem berst upp,
verður ríkur að málmum. Meðan
þrýstingur er nægilega hár til að koma
í veg fyrir suðu, kólnar vökvinn tiltölu-
lega lítið á uppleið, en jafnskjótt og
suða hefst, fara málmar að falla úr
vökvanum. Víðáttumikil hræring í rót-
um jarðhitakerfa getur þannig safnað
dreifðum málmum úr stóru rúmmáli
ergs og fellt þá út á mun afmarkaðri
svæðum, þar sem námur málma mynd-
ast með tíma. Þessi eiginleiki jarðhita-
kerfa hefur komið mjög skýrt í ljós á
uthafshryggjum, þar sem fundist hafa
hemr strokíjr jarðhitavökva á 3-5 km
ýpi í sjó. Vegna þrýstings nær vökv-
mn ekki að sjóða, áður en hann kemst
upp úr berginu, heldur streymir út
350-400°C heitur og snöggkólnar í
sjonum. Vökvinn yfirmettast þá af
uppleystum efnum og málmar falla út
sem setlög. Kringum þessa stróka hef-
ur jafnframt fundist mikil lífgróska,
þratt fyrir niðamyrkur, svo að líffræð-
mgar hafa fundið ný mið til að ráða
gátuna um uppruna lífsins. í stað ljós-
orku virðist líf hér nýta sér jarðhita-
orku við efnahvörf.
A landi má búast við útfellingum
málma á um 4 km dýpi í rótum jarð-
hitakerfa. Sönnun þess hafa menn
fundið í fjallgörðum, þar sem rof hefur
fjarlægt efsta bergið, svo að rætur
kerfanna liggja nú á grunnu. Aðrar
267