Náttúrufræðingurinn - 1965, Blaðsíða 24

182
NÁTTÚRUFRÆÐ INGURINN
til algerrar ófrjóvgi rnilli tveggja tegunda með sama litþráðafjölda,
virðist vera brot á litþræði. Stundum brotnar hann á tveim stöð-
um og stykkið á milli brotanna snýst við, svo að ef röð konanna
hefur áður verið ABCDEF, verður hún á eftir ABDCEF. Það
köllum við umhverfingu. Tveir litþræðir geta líka lagzt hvor á
annan og brotnað á þann hátt, að þeir skipta um enda; það köll-
um við endaskipti. Það kemur líka fyrir, að hlutar falla burt af
litþræði, annaðhvort við endana eða á þræðinum miðjurn, svo að
eitt eða fleiri kon hverfa; það köllum við brottfall. Og í sambandi
við brottfall úr einum litþræði er ekki óalgengt, að sami litþráð-
arbútur flytjist yfir á rnaka hans í sama pari; það köllum við tvö-
földun. Brottfall og tvöföldun verka að vísu á pörun litþráðanna
og valda vissri ófrjósemi líka vegna þess, að konafjöldinn í kyn-
frumunum raskast; en þau eru samt talin hafa frekar lítil áhrif á
myndun æxlunarhemilsins, svo að við getum látið þau liggja á
milli hluta.
Öðru máli gegnir um umhverfingar og endaskipti. Sumar um-
hverfingar eru stórar, aðrar smáar, en þær trufla alltaf pörun og
skiptingu við myndun kynfrumanna á sama hátt: litþræðirnir geta
aðeins parað sig með því að annar þeirra slær á sig lykkju; ef svo-
kölluð víxlslit verða innan lykkjunnar, verða úr henni tveir ónátt-
úrlegir litþræðir, annar stuttur og án hreyfidepils, svo að hann
getur ekki flutt sig, þegar litþræðirnir skipta sér niður á nýju
frumurnar tvær, en hinn með tveim hreyfideplum, sem dragast
sinn til hvorrar lrliðar, og mynda því brú á milli hinna nýju fruma.
Þótt brúin brotni að lokum, verður afleiðingin tvær frumur, sem
hafa ónógan eða raskaðan konafjölda og annaðhvort deyja eða valda
röskunum á lífi næsta ættliðar. Umhverfingar á stuttum litþráða-
bútum eru algengar meðal margra jurta og dýra og valda mismun-
andi stigum af lágri ófrjósemi innan tegundarinnar eftir því, hvort
víxlslit eru sjaldgæf eða algeng innan bútsins. Umhverfingar eru að
sjálfsögðu ókvæðar eins og allar breytingar á litþráðunum, en
hver einstök þeirra virðist ekki hafa meiri áhrif á frjósemi kyn-
frumanna en svo, að þær trufla erfðir sumra eiginleika lítilsháttar.
En með tímanum verða ef til vill til aðrar umhverfingar á sama
litþræði, jafnvel svo að hluti hinnar fyrri verður partur af hinni
síðari, svo pörunin ruglast meir, og smámsaman getur víxlfrjóvg-
un og úrval valdið því að auki, að umhverfingar á öðrum litþráð-