Náttúrufræðingurinn - 1941, Blaðsíða 72

164
N ÁTTÚRUFRÆÐIN GURINN
ORSAKIR VATNSBORÐSBREYTINGA.
Ýmsar tilgátur hafa komið upp um það, hvað valda muni þéss-
um breytingum á vatninu, og mun sú almennust, að það hafi
afrennsli neðanjarðar gegnum gjár eða hella, er ýmist teppist
eða lokist einhverra orsaka vegna. Sumir hugsa sér þetta af-
rennsld sem einhvers konar sogpípu, er taki að verka, þegar
vatnið er hœst, en fyllist lofti, þegar í því lækkar. Ekki virðast
mér þessar skýringar næsta sennilegar, og kennir þar raunar
misskilnúngs á eðli stöðuvatna. Mun því rétt að ræða þetta mál
nánar og freista þess að finna skýringu, er við megi hlíta, að
minnsta kosti sem undirstöðu frekard rannsókna.
. Kunnugt er, að Kleifarvatn vaxi á vetrum, en minnki á sumr-
um, hvað sem hinum langvarandi breytingum láður. Guðmundur
í Nýjaibæ sagði mér, að þegar hátt væri í vatninu, gengi það
hærra á Krísuvíkurengjar á vetur en sumar, og er fjara tæki.
kæmu engjarnar upp úr að sumrinu aðeins, en hyrfu undir vatn
á veturna fyrst í stað. Sumarið 1931 mældum við Emil Jónsson
lækkun vatnsborðsins frá efstu fjörumörkum um vorið til 15.
j'úTí, og nam hún 78 cm. Siíðari mælingar sýna og, að vatnið
minnkar frá vori til hausts. Þannig lækkar vatnsborðið um 20
cm frá 18. maí til 25. nóv. árið 1938, en árið 1936 lækkar það
um 20 cm frá 16. júlí til 16. ágúst, eða nærri því um 0,6 cm á
sólarhring að meðaltali.
Kleifarvatn er ekkert einsdæmi að þessu leyti, heldur eiga öll
afrennslislaus vötn sammerkt í því, og er munurinn á vatns-
borðinu vor og haust sums staðar miklu meiri, t. d. í ýmsum
smávötnum á hálendinu. Þar hefi ég mælt fulla 6 m frá vatni
að efstu fjörumörkum ársins.
Skýringin á þessum árlegu vatnshæðarbreytingum virðist mér
í stuttu máli. þessi:
Afrennslislaus stöðuvötn eru hluti af jarðvatninu og verða
þa.r, sem jarðvatnið liggur ofar en yfirborð jarðar. Vatnsborð
þeirra er því raunar jarðvatnsborðið sjálft. Nú nærist jarðvatnið
á úrkomunn', þeim hluta hennar, sem ekki gufar upp eða rennur
fram ofanjarðar. Jarðvatnsborðið hækkar því í úrkomum, en
lækkar í þurrkum. Sama máli gegnir þá um afrennslislaus vötn
Þau hækka því að jafnaði yfir veturinn, en lækka yfir sumarið.
A hálendinu verður þessi árstiðamunur meiri en á láglendinu,
því að þar geymist vetrarúrkoman að mestu sem snjór, er leysir