Náttúrufræðingurinn - 1953, Qupperneq 6

68
NÁTTÚRUFRÆÐINGUllINN
Enginn samtímaannáll getur Heklugoss þetta ár, og eru þó Heklu-
gosin næstu á undan og eftir upp talin. Er nær óhugsandi, að stór-
gos 1294 hefði ekki verið nefnt í þessum annálum, ef það raunveru-
lega hefði átt sér stað. Mín ákveðna skoðun er því sú, að ekkert gos
hafi verið í Heklu þetta ár, en Oddaverjaannáll, sem saman er tekinn
nær þrem öldum síðar, hafi ruglað saman heimildum af jarðskjálft-
anum 1294, sem getið er í samtímaannálum, og Heklugosinu 1300,
sem var eitt hið mesta vikurgos úr Heklu. Og skýringin á ruglingi
annálshöfundar virðist mér liggja í augum uppi. Árið 1300 varð aft-
ur jarðskjálfti á Suðurlandi, sem var sterkastur á Rangárvöllum, og
þar féllu bæir eins og 1294. Annálar lýsa þessum jarðskjálftum báð-
um með svipuðu orðalagi. Það er því ekkert undarlegt, þótt síðari
tíma annálshöfundur hafi ruglað þessu saman og tengt fyrri jarð-
skjálftann atburði, sem raunverulega varð í sambandi við þann síðari.
Um næstu tvö gos, 1300 og 1341, er ekki að efa, að þau voru bæði
stórgos úr Heklufelli sjálfu. Þar næst er gosið 1389. Af samtíma-
heimild, annálum Flateyjarbókar, má ráða, að þetta gos hafi byrjað
í Heklu sjálfri, en síðar „færði sig rásin elds uppkomunnar úr sjálfu
fjallinu og í skógana litlu fyrir ofan Skarð og kom þar upp með svo
miklum býsnum, að þar urðu eftir tvö fjöll og gjá í milli11.1 Guð-
mundur Kjartansson hefur sýnt fram á það í áðurnefndu Hekluriti
sínu, að þessar eldstöðvar eru milli Geldingafella og Trippafjalla, og
kallar þær Rauðubjalla. Samtímaheimildir2 herma, að Skarð eystra,
sem var kirkjustaður, og Tjaldastaði hafi tekið af í þessu gosi. Sam-
kvæmt Gottskálks annál fóru 3 eða 4 bæir í eyði.3
Næsta gos í Heklu er samkv. Thoroddsen um 1436. Frumheimildin
og raunar eina heimildin, sem ég hef fundið um þetta gos, auk Set-
bergsannáls, er Biskupaannálar Jóns Egilssonar, skráðir 170 árum
síðar. Þar segir: „XXII biskup var Gottsvin. Ekki er getið um marga
hluti á hans dögum; þó er sagt, að á hans dögum hafi eldur upp
komið í áttunda sinn í Heklu, sumir segja í sjöunda sinn, og í þeim
eldi hafi tekið af XVIII bæi á einum momi fram undir Heklu, en
norður undir Keldum, og þar voru í tveir stórir staðir, hét annar í
Skarði eystra, en annar Dagverðarnes ......... Á hvomm fyrir sig
voru 50 hurðir á jámum“.4
1) Isl. Ann., bls. 416.
2) Ibid., bls. 284, 416.
3) Ibid., bls. 366.
4) Safn t. s. Isl. I, bls. 36—37.