Náttúrufræðingurinn - 1973, Síða 36

28
N ÁT'l’ Ú R U F. RÆÐIN GU RINN
Gröftur á bergi annars staðar í hlaupfarvegunum áætlast 0.1— 0.2
km8. Heildargröftur á bergi er því 0.6—0.7 km3.
Sjálfsagt hefur svona hlaup staðið stutt. Það er því sérstök ástæða
að reyna að gera sér grein fyrir því, livernig svona gífurlegur gröft-
ur á bergi getur átt sér stað á örstuttum tíma. Hinar venjulegu að-
ferðir rennandi vatns við gröft á bergi eru fyrst og fremst núning-
ur efnisagna í vatninu við botninn. Við það núast efnisagnirnar
að sjálfsögðu niður og smækka samtímis og þær brjóta úr botn-
inum. Graftargeta með þessari aðferð fer eftir straumhraða og það
í öðru veldi og stærð kornanna, sem vatnið ber með sér. Sé ein-
göngu þessum graftarmáta til að dreifa, verða brátt ekki neinir
steinar í hlaupinu vegna þess að þeir núast niður í fínan sand og
mélu. Þessi graftarmáti er að sjálfsögðu mikilvægur í sambandi við
hlaupið, vegna þess að straumhraðinn er svo gífurlegur, og alls
staðar er nóg af grjóti, en það er losað úr klcipp.
Það, sem höfundur hyggur, að losi þetta grjé)t og valdi stórkost-
legasta greftinum á örstuttum tíma, er fyrirbæri, sem á verkfræði-
máli er kallað „cavitation", en ég legg til, að verði kallað holun á
íslenzku. Holun á sér stað, ef straumhraði er mjög mikill, og getur
þá innri þrýstingur í vökvanum orðið minni en gufuþrýstingur,
og myndast þá gufubólur, sem aftur falla saman með sprengingar-
áhrifum. Holunin er oft alvarlegt vandamál í sambandi við vatns-
virkjanir, þar sem vatnshjól, og stundum leiðslur líka, vilja holast
af þessum sökum. Reiknað helur verið út, hver straumhraði þarf
að vera, til þess að holun eigi sér stað, og virðist það vera á straum-
hraðabilinu 15—20 m á sek. (Scheidegger 1961). í venjulegum ám
næst þessi straumhraði yfirleitt ekki nema smávegis í fossum, en í
hlauphamförum næst hann auðveldlega. I hlaupinu í Jökulsá á
Fjöllum má reikna með, að straumhraðinn liafi verið margir tugir
metra á sekúndu, þar sem gröfturinn er mestur. Hann hefur því
nægt vel til þess að mjög mikil holun hefur átt sér stað. Sprengi-
áhrif holunarinnar eru því aðalgraftarvaldur í hlauphamförum.
í hlauphamlörum er flutningsgetan lítt takmörkuð. í straum-
hraða þeim, sem hér er um að ræða, þá berast burtu allar stærðir
af björgum, sem losnað geta úr basalti. 1 því sambandi er rétt að
hafa í huga, að basalt er alltaf sett stuðlasprungum í einhverri
mynd, og þvermál stuðla er sjaldan mikið yfir 1 m, og í mesta lagi
að það nálgist 2 m. Stærstu korn, sem losnað geta úr basalti, eru