Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 63

Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 63
(4. og 5. mynd). Sniðið er skammt vestur af nyrstu gígum Yngri-Stampagígaraðar- innar, í gjallnámu sem þar er í einum gíga Eldri-Stampagígaraðarinnar. Mikið efni hefur verið numið úr gígnum og er þar eftir djúp tóft. I sniðinu kemur fram að gjall hefur borist ofan úr gígnum um langt skeið og safnast fyrir við rætur hans. Gjallið verður fíngerðara upp á við og er efsti hluti þess blandaður leirkenndum gulbrúnum jarðvegi. í honum hefur eitt sinn vaxið gamburmosi (Racomitrium lan- uginosum) sem nú myndar svarta þunna rönd í sniðinu. Hann hefur síðan hulist gjósku og hrauni frá Yngra-Stampagosinu og þá væntanlega kafnað undan fargi gjóskunnar en síðan kolast þegar glóandi hraunið rann yfír. Aldursgreining á mos- anum ætti að gefa raunhæfa tímasetningu á Yngra-Stampagosinu. Tekin voru tvö sýni til aldursgreiningar úr sniði 1, annars vegar stönglar sem eru á dreif ofantil í gjalllaginu (AAR-112), ofan landnáms- lagsins, og hins vegar af mosanum (AAR- 717). Stönglamir, sem eru sennilega af víði, hafa greinilega borist ofan úr gjall- gígnum um nokkurt skeið og eru því tilfluttir. Aldur stönglanna reyndist vera 940+/-100 ár BP en mosans 825+/-70 ár BP. Em óvissumörkin miðuð við eitt staðalfrávik. Sé aldurinn leiðréttur með leiðréttingargrafí Stuivers og Beckers (1986) fæst að stönglamir séu frá 990- 1210 e.Kr. en mosinn frá 1134-1276 e.Kr. Bendir þetta til að Yngra-Stampagosið hafí orðið á 12.-13. öld. Gjóskulög Eins og fyrr segir er landnámslagið eitt mikilvægasta leiðarlag og jafntímalína í jarðvegi á Reykjanesskaga. Þar sem land- námslagið finnst í jarðvegi undir gjósku- laginu R-7 og Yngra-Stampahrauninu er það að jafnaði 10-12 cm neðan gjósku- lagsins, sem bendir til verulegs aldurs- munar á lögunum. í sniði 1 má sjá tvö gjóskulög, R-8 og R-9, sem mynduðust við gos í sjó undan Reykjanesi um sama leyti og R-7 og Yngra-Stampahraunið. Leidd hafa verið rök að því að gjóskulagið R-9, sem almennt er nefnt miðaldalagið, hafí myndast árið 1226 e.Kr. (Haukur Jóhannesson og Sigmundur Einarsson 1988, Magnús Á. Sigurgeirsson 1992a). Sé tekið mið af jarðvegsþykkt á milli land- námslags og R-7, annars vegar, og R-7 og R-9, hins vegar, er ljóst að aldursmunur síðarnefndu laganna tveggja getur ekki verið mikill, vart meiri en nokkur ár eða áratugir. Kemur þetta vel fram í sniði 1. RlTAÐAR HEIMILDIR í rituðum heimildum kemur fram að gos í sjó hafí verið tíð undan Reykjanesi á öndverðri 13. öld, á tímabilinu 1211-1240 e.Kr. Nefnd eru sex gos frá þessum tíma, þ.e. árin 1211, 1223, 1226, 1231, 1238 og 1240, sem bendir til goshrinu við Reykja- nes (sbr. annálasamantekt Sigurðar Þór- arinssonar 1965). Hefúr þessi goshrina verið nefnd Reykjaneseldar (Haukur Jóhannesson 1989, 1990). Við gjósku- lagarannsóknir á Reykjanesskaga fundust ljögur gjóskulög sem tengja má Reykja- neseldum, þ.e. gjóskulögin R-7-R-10 (Magnús Á. Sigurgeirsson 1992a,b). Ekki er hægt að fullyrða neitt um gosár Yngri- Stampagigaraðarinnar, en í ljósi þess að Yngra-Stampagosið er fyrsti merkjanlegi atburðurinn í Reykjaneseldum er ekki útilokað að fyrsta ártalið sem tilgreint er í heimildum, árið 1211, eigi þar við. í heimildum er hvergi sagt berum orðum að hraun hafí runnið á Reykjanesi en helst er þó ýjað að því í frásögnum við árið 1210/11 (Storm 1888). í Oddaverjaannál er sagt: „Elldur wm Reykianes: Saurli fann Elldeyjar hinar nyo enn hinar horfnar er alla æfí haufdu stadit.“ Af þessari klausu má skilja að gefið sé í skyn að eldur hafí verið uppi á Reykjanesi og þá væntanlega með hraunrennsli. í öðrum frásögnum af gosum í sjó á 13. öld er ávallt talað um eldgos eða elda í sjó við eða fyrir Reykja- nesi. Það bendir ótvírætt til goss í sjó. í Páls sögu biskups segir við árið 1211: „Jörðin skalf öll og pipraði af ótta; himin ok skýin grétu, svá at mikill hlutr spilltist 225

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.